ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Giovanni Gentile γεννήθηκε στο Castelvetrano της Σικελίας το 1875. Σπούδασε φιλολογία και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο «La Normale» της Πίζας• δίδαξε κάποια χρόνια σε Λύκειο και μετά έγινε καθηγητής φιλοσοφίας, αρχικά στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, έπειτα στο Πανεπιστήμιο «La Normale» της Πίζας, και εντέλει στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης. Εντάχθηκε στο Φασιστικό καθεστώς, έγινε Γερουσιαστής και αργότερα Υπουργός Εθνικής Παιδείας της Ιταλίας. Το 1923 μεταρρύθμισε το ιταλικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ανέλαβε την Προεδρία της Εγκυκλοπαίδειας «Treccani» και χωρίς αμφιβολία άσκησε αποφασιστική επιρροή στον ιταλικό πολιτισμό του εικοστού αιώνα ¹. Η προσκόλληση του στον Φασισμό οδήγησε στη διακοπή της σχέσης με τον φίλο του Benedetto Croce ², φιλόσοφο του ιστορικιστικού Ιδεαλισμού, με τον οποίο ο Gentile είχε συνεργαστεί στην έκδοση του περιοδικού «Η Κριτική». Μάλιστα, ο Benedetto Croce αντιπαραβάλλει το «Μανιφέστο των Ιταλών Φασιστών Διανοουμένων», που συντάχτηκε από τον Gentile, με ένα «Μανιφέστο των Αντιφασιστών Διανοουμένων». Ο Gentile παρέμεινε πιστός στον Φασισμό ακόμη και κατά τη διάρκεια των δραματικών γεγονότων του εμφυλίου πολέμου, όπου τον βλέπουμε να εντάσσεται στην Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία του Σαλό. Δολοφονήθηκε από ειδικές δυνάμεις ανταρτών στις 15 Απριλίου 1944 μπροστά στο σπίτι του στη Φλωρεντία.

Με το τέλος του φασιστικού καθεστώτος, ξεκίνησε μια μορφή απαξίωσης του Giovanni Gentile και αποστροφής προς το έργο του. Από τη δεκαετία του 1970, αυτή η αρνητική στάση περιορίστηκε χάρη στο έργο ακαδημαϊκών φιλοσόφων, οι οποίοι αναγνώρισαν το μεγαλείο της φιλοσοφικής του σκέψης, αφήνοντας κατά μέρος την πολιτική του πρακτική, την παθιασμένη προσήλωσή του στον Φασισμό. Ο φιλόσοφος Gennaro Sasso υποστηρίζει ότι αυτό που αξίζει ακόμα να μελετηθεί στον Giovanni Gentile είναι «η φιλοσοφία της πράξης εν πράξει ³», στην οποία δεν υπάρχει Φασισμός ούτε μπορεί να υπάρξει σύνδεση. Σύμφωνα με τον καθολικό φιλόσοφο Augusto Del Noce, ο Giovanni Gentile είναι στοχαστής της εκκοσμίκευσης και της επίλυσης της υπέρβασης εν πράξει. Ο Giovanni Gentile υπήρξε ο μεγαλύτερος Ιταλός φιλόσοφος και στοχαστής του εικοστού αιώνα και διαμόρφωσε πραγματικά την ιταλική φιλοσοφική κουλτούρα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Το φιλοσοφικό σύστημα του Giovanni Gentile

Στο δοκίμιό του «Η μεταρρύθμιση της εγελιανής διαλεκτικής ⁴», ο Giovanni Gentile ιδρύει ένα ιδεαλιστικό φιλοσοφικό σύστημα που ονομάζει «Πραξιακό Ιδεαλισμό» (στα Ιταλικά «Attualismo») ⁵. Αυτό το σύστημα βασίζεται στην έννοια της πράξης και ταυτίζει το Απόλυτο με την εν πράξει σκέψη ⁶.

Η πράξη της σκέψης είναι η μόνη πραγματικότητα. Η πραγματικότητα υπάρχει μόνο ως σκέψη και η τρέχουσα σκέψη είναι το παν. Κάθε τι που υπάρχει είναι παρόν στην πράξη της σκέψης. Το πνεύμα είναι καθαρή πράξη. Ο κόσμος και το δικό μας Εγώ είναι όπως τα σκεφτόμαστε στην παρούσα στιγμή, μαζί με το παρελθόν, το μέλλον, τη διάσταση και τη δύναμη που αντιλαμβανόμαστε. Η λογική, η μεταφυσική και η πολιτική φιλοσοφία αποτελούν διαλεκτική έκφραση της πραγματικότητας, δηλαδή της πράξης της σκέψης, και είναι η εμπραγμάτωση της ιδέας.

Πραγματικότητα είναι το κοσμικό πνεύμα. Η δημιουργικότητα του πνεύματος παράγει τα δικά του αντικείμενα. Η ύψιστη μορφή εμπειρίας του πνεύματος είναι η αυτοσυνειδησία, η σύνθεση του υποκειμένου και του αντικειμένου, της πολλαπλότητας και της ενότητας, του γνωρίζοντος και γνωριζομένου. Στην ατομική αυτοσυνειδησία ενώνεται η καθολική εμπειρία. Σε αυτήν, η υποκειμενική καλλιτεχνική δραστηριότητα βρίσκει την αντικειμενική της έκφραση στη θρησκεία. Η αυτοσυνειδησιακή εμπειρία βρίσκει την πλήρη έκφρασή της μόνο στη φιλοσοφία. Η τέχνη και η θρησκεία είναι κατώτερες και αφηρημένες εκφράσεις της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία είναι κάτι παραπάνω από αυτοσυνειδησία ή από απλή γνώση της πραγματικότητας στη μεγαλύτερή της εκδήλωση: είναι καθεαυτή πραγματικότητα.

Ο Giovanni Gentile απορρίπτει την ύπαρξη της μη-γνωστής πραγματικότητας, που προϋποθέτει τη σκέψη ως αντικείμενο γνώσης. Υπάρχει μόνο η παρούσα και πραγματική αλήθεια, η οποία είναι η μόνη σκέψη. Ο Θεός είναι η πραγμάτευση της σκέψης, είναι η αλήθεια την οποία κανείς δεν μπορεί να αποφύγει, επειδή κανείς δεν μπορεί να μη σκέφτεται. Ο Θεός είναι η αληθινή και πραγματική ζωή της δικής μας σκέψης. Η δραστηριότητα της σκέψης μας, η οποία δεν είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί, είναι η ίδια η προσωπικότητα του Θεού.

Με την ακραία εμμενειοκρατία και την ταύτιση της πραγματικότητας με τη σκέψη, ένα άλλο εξέχον στοιχείο της φιλοσοφίας του Gentile είναι η ταύτιση της σκέψης με τη βούληση και την πράξη. Η γνώση είναι επίσης πάντα βούληση, επομένως η γνώση είναι πάντα απαραίτητα και πράξη, δηλαδή ζωή. Εξ ου η θέση της απόλυτης ταύτισης της φιλοσοφίας με τη ζωή.

Η καθαρή πράξη του Giovanni Gentile, όπως και η ιδέα του J. Fichte και του G. Hegel, πραγματώνεται σύμφωνα με μια τριαδική διαδικασία, που έχει ως κύριες στιγμές 1) την τέχνη, 2) τη θρησκεία και 3) τη φιλοσοφία.

Η τέχνη είναι η στιγμή της καθαρής πνευματικής υποκειμενικότητας. Πρόκειται για μια ελεύθερη δημιουργία του υποκειμένου που αποσπάται από την πραγματικότητα και τοποθετείται στην αφηρημένη και άμεση υποκειμενικότητά του ⁷. Ο Giovanni Gentile αναγνωρίζει την τέχνη ως συναίσθημα αντιλαμβανόμενο ως καθαρή, οικεία και ανέκφραστη υποκειμενικότητα του σκεπτόμενου υποκειμένου ⁸.

Η θρησκεία είναι η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο εναποθέτει τον εαυτό του σε ένα απόλυτο Αντικείμενο (Θεό), μπροστά στο οποίο βρίσκεται σε μια κατάσταση μυστικιστικής εξάρτησης και ετερονομίας. Σύμφωνα με τον Giovanni Gentile, η θρησκεία μπορεί να οριστεί ως αντίθεση της τέχνης. Πράγματι, η τέχνη είναι η εξύψωση του υποκειμένου, αφαιρούμενη από τους περιορισμούς της πραγματικότητας. Η θρησκεία, από την άλλη, είναι η εξύψωση του αντικειμένου, που απομακρύνεται από τους δεσμούς του πνεύματος ⁹. Ο Giovanni Gentile αποδίδει θεμελιώδη ρόλο στη θρησκεία και τονίζει πως δεν πρέπει να την παραμερίσουμε από την ανάπτυξη του ανθρώπινου πνεύματος, από την εκπαιδευτική διαδικασία.

Η φιλοσοφία συμπίπτει με τη στιγμή της αυτοσυνείδησης, καθώς είναι η σύνθεση υποκειμένου και αντικειμένου, της γνώσης του εαυτού και γνώσης του άλλου. Η φιλοσοφία αντιπροσωπεύει την πραγμάτωση της τέχνης (στιγμής αφηρημένης υποκειμενικότητας) και της θρησκείας (στιγμής αφηρημένης αντικειμενικότητας). Σύμφωνα με τη θεωρία του Πραξιακού Ιδεαλισμού, η φιλοσοφία συμπίπτει με την ίδια τη ζωή, δηλαδή με τη συγκεκριμένη σκέψη του ανθρώπου: «Η φιλοσοφία δεν είναι άλλη από αυτή την ισχυρή σκέψη στην οποία ο άνθρωπος συνειδητοποιεί την προσωπικότητά του και φτιάχνει τον κόσμο του, ζώντας τη ζωή του. Αυτή η ζωή δεν είναι φυσική και απλά ενστικτώδης ζωή, αλλά μια ζωή που διέπεται πάντα από τη σκέψη ¹⁰».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ B’

Η θρησκεία

Τρία είναι τα έργα στα οποία ο Giovanni Gentile διατυπώνει την έννοια της θρησκείας: 1) Περίληψη Παιδαγωγικής ως φιλοσοφικής επιστήμης ¹¹2) Γενική θεωρία του Πνεύματος ως καθαρής πράξης ¹², 3) Στοχασμοί περί θρησκείας ¹³.

Η θρησκεία είναι «η εξύψωση του αντικειμένου, που αφαιρείται από τους περιορισμούς του πνεύματος, στην οποία συνίσταται η ιδεατότητα, η γνώση και η ορθολογικότητα του ίδιου του αντικειμένου ¹⁴». Ως άρνηση του υποκειμένου στο αντικείμενο, η θρησκευτικότητα καθορίζει την άρνηση της πνευματικής ελευθερίας. «Αντικαθιστά την έννοια της δημιουργίας ως αυτοκτησίας με αυτήν της δημιουργίας ως ετεροκτησίας. Αντικαθιστά την έννοια της γνώσης ως θέσης που δίνει το υποκείμενο στο αντικείμενο, με αυτήν της αποκάλυψης που κάνει το αντικείμενο στον εαυτό του. Αντικαθιστά την έννοια της καλής θέλησης με την έννοια της χάριτος που κάνει το καλό (ο Θεός) στο υποκείμενο ¹⁵». Επομένως για τον Giovanni Gentile η ουσία της θρησκείας είναι ο μυστικισμός ως ακύρωση του υποκειμένου στο αντικείμενο, για το οποίο το ον του Θεού είναι το μη-ον του υποκειμένου ¹⁶. Συνέπεια της θρησκευτικότητας είναι ο αγνωστικισμός, δηλαδή η απόρριψη όλων των μυστικιστικών και αμιγώς θρησκευτικών θεολογιών ¹⁷.

Η θρησκευτικότητα ανήκει στον αφηρημένο λόγο, δηλαδή στην αφηρημένη και εσφαλμένη θέση ενός αντικειμένου, που προϋποτίθεται από το υποκείμενο και θεωρείται ανεξάρτητο από αυτό. Μόνο η φιλοσοφία χορηγεί στην θρησκευτικότητα την πραγματική της αξία, δείχνοντας στο αντικείμενο της θρησκείας τη θέση και τη δημιουργία του υποκειμένου. Υπό αυτή την έννοια, η εμμενειοκρατία είναι η εκπλήρωση του Χριστιανισμού, εφόσον αυτός πρώτος επιβεβαίωσε την αρχή της πνευματικής εσωτερικότητας. Η πνευματική πράξη, ως μόνη θετική και συγκεκριμένη πραγματικότητα, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να θεοποιηθεί, ούτε να γίνει αντικείμενο λατρείας. «Η πράξη είναι φιλοσοφία. Και η φιλοσοφία της φιλοσοφίας δεν είναι παρά η φιλοσοφία. Με άλλα λόγια, η πράξη, στην ενυπάρχουσα πραγματικότητά της, δεν αντικειμενοποιείται και δεν τοποθετείται πριν από τον εαυτό της ¹⁸». Η θρησκεία είναι αθάνατη μόνο στη φιλοσοφία. Αν ο άνθρωπος χρειάζεται τον Θεό, χρειάζεται επίσης να τον αναλογιστεί και να τον λύσει στην πράξη της σκέψης του. Ο Giovanni Gentile καταλήγει εντέλει στο ερώτημα: «Ο Θεός πώς μπορεί να είναι θέληση, την οποία να αναγνωρίζουμε, να προσευχόμαστε και να υποτιμούμε και στην οποία να υποτασσόμαστε, αφού ο Θεός είναι μέσα στον άνθρωπο, μέσα στο Εγώ του, και είναι ουσιαστικά το Εγώ του σε εμπραγμάτωση;¹⁹ »

Για τον Giovanni Gentile η θρησκεία είναι ένας βαθμός της πνευματικής διαδικασίας. Είναι μια παροδική διαδικασία, εφόσον το πνεύμα δεν σταματά στην αυταπάρνηση (καθαρή αντικειμενικότητα), αλλά οδηγείται να επιβληθεί ως απόλυτο υποκείμενο και απόλυτη ελευθερία (φιλοσοφία). Η θρησκευτική στιγμή επομένως απορροφάται πλήρως από τη φιλοσοφική στιγμή. Ο Θεός της θρησκείας είναι μια αφαίρεση που παίρνει συγκεκριμένη μορφή στο σύστημα του υποκειμένου και του αντικειμένου. Όταν ο άνθρωπος σκύβει στη λατρεία του Θεού, σκύβει μπροστά στη δημιουργία της φαντασίας του ²⁰. Δεν υπάρχει υπερβατικός Θεός στην πραγματικότητα: «Ο Θεός και ο άνθρωπος στην πραγματικότητα του πνεύματος είναι δύο και είναι ένα, έτσι ώστε ο άνθρωπος είναι αληθινά άνθρωπος μόνο στην ενότητά του με τον Θεό. Και ο Θεός από την πλευρά του είναι ο αληθινός Θεός, εφόσον είναι όλα ένα με τον άνθρωπο, που τον εκπληρώνει στην ουσία του ²¹».

Προκειμένου να αναγνωριστεί η εγκυρότητα της θρησκείας, ο Giovanni Gentile έπρεπε να εγκαταλείψει, όπως κάνει ο J. Fichte, την αρχή της ταύτισης του πεπερασμένου και του απείρου και να αναγνωρίσει ότι το άπειρο είναι πέρα από το πεπερασμένο, δηλαδή πέρα από τον άνθρωπο που φιλοσοφεί, το σκεπτόμενο υποκείμενο, ο οποίος μπροστά στο άπειρο είναι η εικόνα ή η χρονική επανάληψη της αιώνιας διαδικασίας του. Ο Giovanni Gentile όμως πάντα επιβεβαίωσε την πίστη του στο άπειρο του σκεπτόμενου υποκειμένου και στην αδυναμία της υπερβατικότητας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Σχέσεις με τη χριστιανική θρησκεία

Σε δύο ύστερα έργα ²²του, ο Giovanni Gentile επιμένει στη θρησκευτικότητα της φιλοσοφίας του και θέτει το θεολογικό ζήτημα. Στο δοκίμιό του «Μια νέα επίδειξη της ύπαρξης του Θεού²³ », επικρίνει τη λεγόμενη «οντολογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού», σύμφωνα με την οποία από την ιδέα του Θεού συνάγεται η αναγκαία ύπαρξή του. Διαπιστώνει ότι η μεγάλη απαίτηση της απόδειξης είναι ότι από τη σκέψη πρέπει να προέρχεται η ύπαρξη ή μάλλον ότι η ύπαρξη δεν μπορεί να προϋποτίθεται στη σκέψη. Ο ιδεαλισμός, μέσω της καντιανής κριτικής, ικανοποίησε αυτή την ανάγκη, αντιλαμβανόμενος την ίδια την αλήθεια ως προϊόν σκέψης στη διαδικασία της δικής της διαμόρφωσης ²⁴. Η αλήθεια, εφόσον είναι πράξη συνειδητή, ελεύθερη και πνευματική, είναι απόλυτη. Από αυτό προκύπτει «ο θεϊκός χαρακτήρας της αλήθειας και ο θρησκευτικός χαρακτήρας της σχέσης του ανθρώπινου πνεύματος με την αλήθεια ²⁵». «Ο αφηρημένος λόγος στον οποίο ο Θεός αποκαλύπτεται, είναι εμμενής στη σκέψη• είναι πρακτικός λόγος, όχι ως καθαρή σκέψη αδειασμένη από τον αφηρημένο λόγο, αλλά επειδή πραγματοποιείται και ολοκληρώνεται. Αυτή η ζωντανή αλήθεια που αισθανόμαστε ότι πάλλεται μέσα στη σκέψη μας δεν είναι τίποτα άλλο από την πραγματική και αποτελεσματική ζωή της ίδιας της σκέψης μας. […] Ο διπλασιασμός και η αντανάκλαση της αλήθειας που συνεπάγεται την ελευθερία και την πνευματικότητά της είναι ο διπλασιασμός και η αντανάκλαση του Εγώ ²⁶». Το Εγώ πραγματοποιείται, γινόμενο αντικείμενο στον εαυτό του, ως ενότητα του εαυτού του και του άλλου. «Η προσωπικότητα του Θεού, που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, είναι η προσωπικότητα του Εγώ. Το Εγώ δεν κλείνεται σε μια υποκειμενική πραγματικότητα, ούτε θεοποιεί την πεπερασμένη φύση του, έχοντας την αυταπάτη πως κατέχει τον Θεό, ενώ έχει μια ασαφή εικόνα του εαυτού του. Αυτή η προσωπικότητα της Αλήθειας, πραγματοποιείται λογικά στη σκέψη μας• είναι προικισμένη με απόλυτη αντικειμενικότητα. Αποδίδει στη σκέψη την αναγκαιότητα και την καθολικότητα, ώστε ο άνθρωπος, σκεπτόμενος σύμφωνα με την αλήθεια, υπερνικά την πεπερασμένη ιδιαιτερότητά του και κυμαίνεται στο άπειρο και το αιώνιο ²⁷».

Τον Φεβρουάριο του 1943 ο Giovanni Gentile έκανε μια εμβληματική εισήγηση στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας με τίτλο «Η θρησκεία μου ²⁸». Εκεί δήλωσε το εξής: «Είμαι Χριστιανός». Και δύο γραμμές μετά πρόσθεσε: «Είμαι Καθολικός». Ο Gentile δηλώνει πως είναι Χριστιανός, επειδή «η χριστιανική θρησκεία είναι η θρησκεία του πνεύματος, σύμφωνα με την οποία ο Θεός είναι πνεύμα. Ο Θεός είναι πνεύμα, καθώς ο άνθρωπος είναι πνεύμα. Ο Θεός και ο άνθρωπος στην πραγματικότητα του πνεύματος είναι δύο και είναι ένα. Άρα ο άνθρωπος είναι πραγματικά άνθρωπος μόνο στην ένωσή του με τον Θεό. Ο Θεός είναι ο αληθινός Θεός στο βαθμό που είναι ένα με τον άνθρωπο που τον εκπληρώνει στην ουσία του: ως Θεός που ενσαρκώθηκε, έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε ²⁹». Ο Gentile δηλώνει επίσης πως είναι Καθολικός επειδή «η θρησκεία είναι Εκκλησία. (…) Στην πραγματικότητα, κάθε Χριστιανός που θέλει να είναι αγνός Χριστιανός οδηγείται από την ίδια τη φύση του πνεύματος στο να προσηλυτίσει, να δημιουργήσει μια εκκλησία: ο καθένας είναι Καθολικός με τον δικό του τρόπο, σε μια εκκλησία που, όπως κάθε κοινωνία, έχει μια νομοθεσία και μια εξουσία που επιβάλλεται, ας πούμε έναν Πάπα. Έναν Πάπα, δηλαδή μια αρχή που εγκρίνει ή καταδικάζει, και ένα σύστημα από το οποίο το έργο του αντλεί κανόνες και αξία ³⁰». Στην αντίρρηση ότι αυτός δεν είναι ο ιστορικός Καθολικισμός της Εκκλησίας, ο Giovanni Gentile απαντά πως «είναι μια παλιά ένσταση, την οποία αντιμετώπισαν όλοι οι μεγάλοι Καθολικοί, οι οποίοι ανά τους αιώνες υπήρξαν σπουδαίοι μεταρρυθμιστές, πρόθυμοι και απρόθυμοι χάρη στην πρωτοτυπία τους. Μάλιστα, με τις προσπάθειές τους για μεταρρύθμιση συγκρούστηκαν με την πειθαρχική και ιδανική δομή της Εκκλησίας, με τις θετικές και συντηρητικές δυνάμεις που δεν μπορούσαν παρά να αντιδράσουν. Αυτή είναι η ιστορία όλων των εποχών, η ζωντανή ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας ³¹».

Ο Ιταλός φιλόσοφος Michele Federico Sciacca ³², ο οποίος υπήρξε αρχικά μαθητής του Giovanni Gentile αλλά αργότερα απομακρύνθηκε από την ιδεαλιστική φιλοσοφία χάρη στη θεολογική του κατάρτιση, επικρίνει τις θέσεις του Giovanni Gentile για τη θρησκεία, υποστηρίζοντας ότι «είναι σωστό ότι η χριστιανική θρησκεία είναι μια θρησκεία του πνεύματος, αλλά σίγουρα όχι του απόλυτου Εγώ, ούτε του υπερβατικού πνεύματος, όπως υποστηρίζει ο Ιδεαλισμός. Δεν αρκεί να δηλώνουμε πως η χριστιανική θρησκεία είναι μια θρησκεία του πνεύματος γενικά, ούτε πως η φιλοσοφία μου είναι μια φιλοσοφία του πνεύματος. Είναι σωστότερο να πω ότι η φιλοσοφία μου είναι η χριστιανική φιλοσοφία. Ο όρος “Φιλοσοφία του Πνεύματος” είναι ένας γενικός όρος και επομένως ανεπαρκής για να ορίσει μια φιλοσοφία ως χριστιανική. Στην πραγματικότητα είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί για ποιο πνεύμα μιλάμε. Στη δική μας περίπτωση, αν το πνεύμα για το οποίο μιλάει ο Giovanni Gentile εξακολουθεί να είναι αυτό της “Γενικής θεωρίας του πνεύματος ως καθαρής πράξης”, τότε παραμένουμε πολύ μακριά από τον Χριστιανισμό. Ο χριστιανικός Θεός είναι πνεύμα, όπως σωστά λέει ο Gentile, όμως προσθέτει ότι “είναι πνεύμα στο βαθμό που ο άνθρωπος είναι πνεύμα”. Όχι! Είναι ακριβώς το αντίθετο: ο Θεός, ως Πνεύμα, δημιουργεί άλλα πνεύματα που είναι οι άνθρωποι, όπως ο Θεός που χαρακτηρίζεται από την έννοια της ελευθερίας δημιουργεί ελεύθερα όντα που είμαστε εμείς. Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού και όχι το αντίθετο. Η έκφραση του Gentile «είναι δύο και είναι ένα», μήπως θεμελιώνει μια διαλεκτική σχέση Θεού και ανθρώπου; Εάν η απάντηση είναι θετική, τότε είμαστε ενάντια στη χριστιανική αντίληψη του Θεού και της σχέσης Θεού και ανθρώπου. Και πάλι η έκφραση “Ο Θεός είναι ο αληθινός Θεός, εφόσον είναι ένα με τον άνθρωπο”, μας λέει ότι ο άνθρωπος εκπληρώνει τον Θεό στην ουσία του. Αυτή η αντίληψη για τον Θεό δεν είναι χριστιανική, αλλά του υπερβατικού Ιδεαλισμού, σύμφωνα με τον οποίο ο Θεός πραγματοποιείται μέσω του ιστορικού γίγνεσθαι ³³».

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο Πραξιακός Ιδεαλισμός του Giovanni Gentile έχει το πάθος μιας θρησκείας και μιας πίστης, αν και με τη μορφή ριζοσπαστικής εμμενειοκρατίας, η οποία αρνείται κάθε δυνατότητα υπέρβασης και την ύπαρξη του Θεού-προσώπου. Σύμφωνα με τον Gentile, το θείο είναι η σκέψη αντιλαμβανόμενη ως μια πράξη που επαναλαμβάνεται αιώνια και καθολικά, παρόλο που πραγματοποιείται στα άπειρα και ανεπανάληπτα γεγονότα της σκέψης. Αυτό παρέμεινε σταθερό σημείο στη φιλοσοφία του Gentile, μέχρι το τέλος.

Στις 9 Φεβρουαρίου 1943, ο Ιταλός φιλόσοφος έκανε μια εισήγηση στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, με τίτλο «Η θρησκεία μου». Είναι ένα κείμενο που προκάλεσε τότε πολλές συζητήσεις, γιατί φαινόταν να ανατρέπει την παραδοσιακή θέση του Giovanni Gentile για τη θρησκεία: δηλώνει ρητά και επιτακτικά την προσήλωσή του στην Καθολική θρησκεία, δηλώνοντας έτσι τον εαυτό του Καθολικού δόγματος από κάθε άποψη. Στην πραγματικότητα όμως δεν είχε γίνει καμία μεταστροφή του Gentile στο δρόμο προς τη Δαμασκό, όπως πίστευαν ορισμένοι. Στο εν λόγω κείμενο ο φιλόσοφος δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να επαναλάβει τις παραδοσιακές του θέσεις. Υποστηρίζει αφενός τη ριζική εμμένεια της πράξης της σκέψης ως μοναδικής αρχής όλης της πραγματικότητας. Αφετέρου την ανάγκη να εντάσσεται αυτή στη συγκεκριμένη ιστορική μορφή στην οποία το πνεύμα εκπληρώνεται, δηλαδή στη συγκεκριμένη παράδοση στην οποία ενσαρκώνεται η απόλυτη πνευματικότητα, επειδή δεν μπορεί να υπάρχει η πράξη της μοναδικής και καθολικής σκέψης εκτός της ιστορικής της υλοποίησης και παράδοσης.

Η ιστορική παράδοση στην οποία έτυχε να γεννηθεί και να ζήσει ο Giovanni Gentile ήταν ο Καθολικισμός. Με αυτή την έννοια μπορούσε να δηλώσει Καθολικός, χωρίς να φοβάται ότι θα έρθει σε αντίφαση με τον εαυτό του. Ασφαλώς αυτό δεν σημαίνει ότι η Καθολική Εκκλησία μπορούσε να θεωρήσει ορθόδοξη τη σκέψη του Gentile, πόσο μάλλον να την εγκρίνει.

Απόδειξη της απούσας μεταστροφής του Giovanni Gentile στην ορθή Καθολική πίστη είναι το γεγονός ότι τον Σεπτέμβριο του 1943 έγραψε το τελευταίο κεφάλαιο του τελευταίου φιλοσοφικού του έργου «Η υπερβατική κοινωνία, ο θάνατος και η αθανασία». Σε αυτό το έργο ο Gentile αποκλείει κάθε παραδοσιακή ιδέα της ατομικής αθανασίας για να αφήσει χώρο μόνο στην ιδέα της αιωνιότητας πέρα από το άτομο και τον χρόνο.

Ο καθολικισμός του Giovanni Gentile παρέμενε πάντα ο καθολικισμός ενός φιλοσόφου που δεν μπορούσε παρά να πιστεύει στον μοναδικό Θεό των φιλοσόφων. Γι’ αυτούς τους λόγους ο Gentile μίλησε για μια ιδανική Εκκλησία που αντιστοιχούσε στον Θεό των φιλοσόφων και για μια θετική Εκκλησία που αναφερόταν στους συγκεκριμένους ιστορικούς θεσμούς, στους οποίους ζούσε η θρησκευτικότητα του ιταλικού λαού. Η Καθολική Εκκλησία αναγνωρίστηκε από τον Gentile, ο οποίος δήλωνε Καθολικός στο θρήσκευμα, εφόσον ήταν Ιταλός πολίτης. Πέρα από αυτό, η αλήθεια της πίστης του Καθολικισμού ήταν για τον φιλόσοφο πέρα από τα όρια του χριστιανικού δόγματος, εφόσον η αλήθεια βρισκόταν στην αναγνώριση της πράξης της σκέψης ως απόλυτης αρχής όλης της πραγματικότητας.

Η προοπτική του Giovanni Gentile είναι επομένως μια ριζοσπαστική εμμενειοκρατία. Εφόσον για να είσαι πιστός χριστιανός σημαίνει να πιστεύεις στην θρησκευτική υπερβατικότητα, τότε η καταδίκη του Πραξιακού Ιδεαλισμού, ως φιλοσοφίας που αρνείται τον υπερβατικό Θεό, ήταν αναπόφευκτη εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας.

Σκέψεις γύρω από την Κυριακή Προσευχή (μέρος β΄)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λεξικά:

• ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, Εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2013.
• CENTRO DI STUDI FILOSOFICI DI GALLARATE, Enciclopedia Filosofica, Εκδ. Edipem, Roma 1979.
• SPAGNOL M., Enciclopedia di Filosofia, Εκδ. Garzanti, Milano 2004.

Πηγές:

• GENTILE G., Dante e Manzoni, Εκδ. Vallecchi, Firenze 1923.
• GENTILE G., Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio, στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σσ. 1-14.
• GENTILE G., Discorsi di Religione, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014.
• GENTILE G., Introduzione alla Filosofia, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014.
• GENTILE G., L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015.
• GENTILE G., Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, επιμέλεια του Cavallera H. A., Εκδ. Mediterranee, Roma 2021.
• GENTILE G., Sommario di Pedagogia come scienza filosofica, Εκδ. Sansoni, Firenze 1954.

Βοηθήματα:

• ABBAGNANO N. Storia della Filosofia, Τόμος Γ, Εκδ. UTET, Torino 1993.
• AGOSTI V., Filosofia e religione nell’attualismo gentiliano, Εκδ. Paideia, Torino 1978.
• LIVI A., Storia sociale della Filosofia, Τόμος Γ/2, Εκδ. Società Editrice Dante Aligheri, Roma 2007.
• SANTORO L., Il problema di Dio nell’attualismo gentiliano, Εκδ. P.F.T.F.M.C., Padova 1941.
• SCIACCA M. F., Il problema di Dio e della religione nella filosofia attuale, Εκδ. Morcelliana, Brescia 1953.
• SPIRITO U., Giovanni Gentile, Εκδ. Sansoni, Firenze 1969.
• ΣΑΧΑΚΙΑΝ Γ., Ιστορία της Φιλοσοφίας, Μέρος Β, Εκδ. Αρμός, Αθήνα 2012.

Υποσημειώσεις

1. Βλ. GIUSEPPE BEDESCHI, «Il ritorno del maestro», στο Il Sole 24 ore, 14/12/2014, σ. 24. ↩︎
2. Pescasseroli της Ιταλίας, 25 Φεβρουαρίου 1866 – Νάπολη, 20 Νοεμβρίου 1952. Υπήρξε Ιταλός φιλόσοφος, ιστορικός, πολιτικός, κριτικός λογοτεχνίας και συγγραφέας, ο κύριος θεωρητικός του ιταλικού φιλελευθερισμού του εικοστού αιώνα και εκφραστής του Νεοϊδεαλισμού. ↩︎
3. Στα Ιταλικά «la filosofia dell’atto in atto». ↩︎
4. «La riforma della dialettica hegeliana» (1913). ↩︎
5. Για την απόδοση στα Ελληνικά του όρου «Attualismo» βασίστηκα στο Λεξικό της Φιλοσοφίας του Θεοδόση Πελεγρίνη, Εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2013, «Τζεντίλε, Τζοβάνι» σσ. 1314-1315. ↩︎
6. Στα Ιταλικά «il pensiero in atto». ↩︎
7. GIOVANNI GENTILE, Teoria generale dello Spirito come Atto Puro, XIV/1, στο L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015, σ. 273. ↩︎
8. GIOVANNI GENTILE, La Filosofia dell’Arte, στο L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015, σ. 1074. ↩︎
9. GIOVANNI GENTILE, Teoria generale dello Spirito come Atto Puro, XIV/1, στο L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015, σ. 279. ↩︎
10. GIOVANNI GENTILE, Introduzione alla Filosofia, IX/3, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014, σ. 160. ↩︎
11. «Sommario di Pedagogia come scienza filosofica» (1912). ↩︎
12. «Teoria generale dello Spirito come atto puro» (1916). ↩︎
13. «Discorsi di Religione» (1920). ↩︎
14. GIOVANNI GENTILE, Teoria generale dello Spirito come Atto Puro, XIV/7, στο L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015, σ. 279. ↩︎
15. GIOVANNI GENTILE, Sommario di Pedagogia come scienza filosofica, Τόμος Α, Εκδ. Sansoni, Firenze 1954, σελ. 243. ↩︎
16. Βλ. GIOVANNI GENTILE, Discorsi di Religione, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014, σ. 78. ↩︎
17. Βλ. GIOVANNI GENTILE, Discorsi di Religione, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014, σ. 81. ↩︎
18. GIOVANNI GENTILE, Discorsi di Religione, Εκδ. Le Lettere, Firenze 2014, σ. 88. ↩︎
19. GIOVANNI GENTILE, Sistema di logica come teoria del conoscere, IV/8 § 4, στο L’Attualismo, Εκδ. Bompiani, Milano 2015, σ. 901. ↩︎
20. GIOVANNI GENTILE, Dante e Manzoni, Εκδ. Vallecchi, Firenze 1923, σ. 172 ↩︎
21. GIOVANNI GENTILE, La mia religione (1943), στο HERVÉ A. CAVALLERA (επιμέλεια), Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, Εκδ. Mediterranee, Roma 2021, σ. 139. ↩︎
22. «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio» (1932) – «La mia religione» (1943). ↩︎
23. GIOVANNI GENTILE, «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio», στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σσ. 1-14. ↩︎
24. Βλ. GIOVANNI GENTILE, «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio», στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σ. 5. ↩︎
25. GIOVANNI GENTILE, «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio», στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σ. 7. ↩︎
26. GIOVANNI GENTILE, «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio», στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σ. 9. ↩︎
27. GIOVANNI GENTILE, «Di una nuova dimostrazione dell’esistenza di Dio», στο Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa. Lettere, Storia e Filosofia II/1 (1932), σ. 9. ↩︎
28. GIOVANNI GENTILE, La mia religione (1943), στο HERVÉ A. CAVALLERA (επιμέλεια), Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, Εκδ. Mediterranee, Roma 2021, σσ. 137-151. ↩︎
29. GIOVANNI GENTILE, La mia religione (1943), στο HERVÉ A. CAVALLERA (επιμέλεια), Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, Εκδ. Mediterranee, Roma 2021, σ. 139. ↩︎
30. GIOVANNI GENTILE, La mia religione (1943), στο HERVÉ A. CAVALLERA (επιμέλεια), Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, Εκδ. Mediterranee, Roma 2021, σ. 139. ↩︎
31. GIOVANNI GENTILE, La mia religione (1943), στο HERVÉ A. CAVALLERA (επιμέλεια), Ritrovare Dio: scritti sulla Religione, Εκδ. Mediterranee, Roma 2021, σσ. 139-140. ↩︎
32. Giarre της Σικελίας, 12 Ιουλίου 1908 – Γένοβα, 24 Φεβρουαρίου 1975. ↩︎
33. MICHELE FEDERICO SCIACCA, Il problema di Dio e della religione nella filosofia attuale, Εκδ. Morcelliana, Brescia 1953, σσ. 96-97. Επίσης LUIGI SANTORO, Il problema di Dio nell’attualismo gentiliano, Εκδ. P.F.T.F.M.C., Padova 1941, σσ. 73-78. ↩︎