Του Σωτήρη Σ. Πολύζου Εισήγηση του γράφοντος στην τιμητική εκδήλωση για τις "Μεσογειακές Συναντήσεις" που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών των Ιησουιτών στις 22 Ιανουαρίου 2024, στο πλαίσιο της Εβδομάδας Προσευχής για τη Χριστιανική Ενότητα.
«Τὴ θάλασσα τὴ θάλασσα, ποιός θὰ μπορέσει νὰ τὴν εξαντλήσει;» αναρωτιέται ο ποιητής. Με αφορμή την όμορφη εσπερίδα μας, απόψε κληθήκαμε κι εμείς να συζητήσουμε γύρω από μια θάλασσα, η οποία μας φιλοξενεί και σίγουρα σφράγισε την μοίρα μας σε αυτή τη γωνιά του κόσμου, ήδη εδώ και πολλούς αιώνες.
Μια θάλασσα, η σημασία της οποίας δεν μπορεί να εξαντληθεί στο πλαίσιο καμίας ομιλίας ή διάλεξης• ένας υδάτινος πόρος ανεξάντλητης πολιτισμικής βαρύτητας, που έγινε το λίκνο μέσα στο οποίο σπαργανώθηκαν μερικές από τις πιο βαρυσήμαντες συλλήψεις της ανθρώπινης νόησης. Όμως αυτά έχουν ακουστεί κι αλλού και οι περαιτέρω συστάσεις εν προκειμένω περιττεύουν.
Η Μεσόγειος είναι χωρίς υπερβολή μια μικρή υδρόγειος, ο πραγματικός γᾶς ὀμφαλός, όπως ίσως θα ψέλλιζε αναχρονιστικά και κάποιος ξεχασμένος δελφικός χρησμός. Αυτή η ανεξάντλητη θάλασσα είναι και η αποψινή μας οικοδέσποινα, διότι στάθηκε το γενεσιουργὸν αἴτιον για τις Μεσογειακές Συναντήσεις, μια πρωτοβουλία που υπογραμμίζει, μέσω των δράσεών της, την ύπαρξη μιας, βαθιά εγγεγραμμένης στο εἶναί μας, μεσογειακής ταυτότητας, η οποία, όποιο κι αν είναι το θρησκευτικό ιδίωμα ή το πολιτισμικό άρωμα, διαφαίνεται ανεξίτηλη στην ιδιοπροσωπία των παροικούντων τις ακτές της.
Μοιραζόμενοι την ίδια υδάτινη γειτονιά, οι μεσογειακοί λαοί διαθέτουν μια -μάλλον εγγενή, γιατί όχι και ιδιοσυγκρασιακή, πλην όμως κάποτε καλά κρυμμένη- ανοικτότητα προς την ετερότητα. Η προσέγγιση της ετερότητας και η κατανόηση του ἄλλου δημιουργεί τις προϋποθέσεις κοινωνίας επί ίσοις όροις, όπου κανένα στοιχείο δεν βιώνεται ως υποδεέστερο του άλλου, τουναντίον κάθε μέλος εκτιμάται ως απόλυτα οργανικό για την συντήρηση του όλου.
Έτσι, σε μια τέτοια αγαπητική κοινωνία, ο ἕτερος, ο ξένος δηλαδή, γίνεται ἑταῖρος, συνοδοιπόρος και συμπαραστάσης σε ένα μακρύ ταξίδι αυτοανακάλυψης. Αυτό γευθήκαμε και όσοι συμμετείχαμε στις Μεσογειακές Συναντήσεις του περασμένου Σεπτεμβρίου στην Μασσαλία.
Η επιλογή της γαλλικής αυτής λιμενούπολης δε θα μπορούσε να είναι πιο δηλωτική για ένα τέτοιο διαπολιτισμικό και διαθρησκειακό αντάμωμα. Η πόλη από μόνη της έδινε την μαρτυρία τής, κατά μείζονα λόγο αρμονικής, συμβίωσης πολλών και ετεροκλίτων στοιχείων, από την αρχαιότητα έως σήμερα, και ήταν σαφώς ενυπόστατη η αξίωση της οργανωτικής επιτροπής να αποδώσει στο εγχείρημα τον υπότιτλο Mosaïque d’espérance, το μωσαϊκό της ελπίδας, διότι, σε ένα τέτοιο πεποικιλμένο έργο, η κάθε χρωματισμένη ψηφίδα είναι απαραίτητη για να αναδειχθεί το όλον και το κάθε χαλικάκι από μόνο του στηρίζει αναπόφευκτα εξίσου το υπόλοιπο ψηφιδωτό σε σημαντικό βαθμό.
Περπατώντας την πόλη, τα πρωινά εκείνα, για να φτάσω στο ορισμένο κάθε φορά εντευκτήριο πριν από τις καθιερωμένες δράσεις μας, διαπίστωνα ότι αυτή καθ’εαυτή δίδασκε και χωροταξικά την αλληλοπεριχώρηση, την συναρμογή των διαφορετικών στοιχείων, η οποία φυσικά δεν μπορεί να είναι πάντα ρόδινη και απλή, αλλά αν εμπεδωθεί και καλλιεργηθεί ως στάση ζωής, φέρει καρπούς γλυκείς για τους καλλιεργητές της, οι οποίοι θα υλοποιούν εμπράκτως τη φράση του Χριστού στην επί του όρους ομιλία, «μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί, beati i costruttori di pace, bénis soient les artisans de la paix»! (Ματθ. 5:9)
Έτσι βίωσα κι εγώ τον εαυτό μου συμμετέχοντας στις Μεσογειακές Συναντήσεις, ως ειρηνο-ποιητής, με το υψηλό καθήκον να μετέχω των εμπειριών, της νοοτροπίας και της προοπτικής των άλλων, να επιδιώξω την προσέγγιση του ἄλλου για να καταργήσω την αίσθηση της αποκλειστικής μοναδικότητας και να γευθώ, ει δυνατόν, μία αίσθηση συμπερίληψης και απόλυτης εμπιστοσύνης στον συνάνθρωπο που το μόνο ίσως κοινό που είχαμε ποτέ χαρεί ήταν η ίδια θάλασσα των παιδικών μας χρόνων.
Είχα την μεγάλη τύχη να ανήκω σε μια ομάδα που περισσότερο από κάθε άλλη είχε μέλη προερχόμενα από όλες τις πλευρές της Μεσογείου: Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα, Αίγυπτο, Ισραήλ και Συρία, ενώ συνυπήρχαμε μέσα της παιδιά με τελείως διαφορετικά πιστεύω: καθολικοί, ορθόδοξοι, κόπτες, ιουδαϊστές, μουσουλμάνοι. Όλες οι αβρααμικές θρησκείες, που γεννήθηκαν μέσα στο μεσογειακό αυτό περιβάλλον, εκπροσωπούνταν από εμάς τους ειρηνο-ποιητές, όπου βασικό μέλημά μας ήταν μόνο να κατανοήσουμε ανυπόκριτα και ανιδιοτελώς τον ἄλλον, να πλησιάσουμε τον πλησίον, γιατί αντιμετωπίζαμε ο ένας τον άλλον ως μια ευκαιρία να τρυπώσουμε μέσα σε έναν κόσμο που φάνταζε ανεξερεύνητος για εμάς, να κάνουμε ερωτήσεις όχι για δογματικές τοποθετήσεις αλλά για ήθη, νοοτροπίες και συνήθειες, να ταξιδέψουμε νοερά, με όχημα την συνάντησή μας, σε άλλες πραγματικότητες, να τις αφουγκραστούμε και να τις δούμε εν παραλλήλω προς τις δικές μας εμπειρίες, ανατρέποντας πλήρως τον δικό μας καλοδοκιμασμένο ορίζοντα προσδοκιών και ενεργοποιώντας δυναμικά τις προσλαμβάνουσές μας, λες και η επαφή μας ήταν από μόνη της η αιτία του πιο όμορφου ταξιδιού! Και πραγματικά ήταν!
Η Μασσαλία φιλοξένησε την Μεσόγειο, λειτούργησε πραγματικά σαν το ασφαλές πνευματικό αγκυροβόλιο, όπου ο καθένας μας μπορούσε να ελλιμενίσει με απόλυτη διάθεση αλληλεγγύης και ισότητας τα βιώματά του και να σκεφτεί τον εαυτό του μέσα από τον ἕτερον, να βρει την ταυτότητα στην ετερότητα και το αντίστροφο. Μεγάλο το δώρημα της συνάντησης, της επαφής, της κοινωνίας, της μέθεξης, της αυτοπροσφοράς… Αυτό ήταν το πρώτο μου μάθημα από την Μασσαλία! Κάθε γνωριμία ξεκινά από μια συνάντηση, από μια ὑπάντησιν. Είναι σαν μια πόρτα και πράγματι μία πόρτα είναι ένας μεταβατικός τόπος που μετεωρίζεται ανάμεσα στο ήδη γνωστό δρόμο που έχεις διανύσει μέχρι να φτάσεις στο κατώφλι της και στο άγνωστο που ξεπροβάλλει μόλις απασφαλίσει και ανοίξει. Και όταν ανοίξει η θύρα, ξεδιπλώνεται η συνάντηση!
Η εν λόγω συνάντηση δεν ήταν μια απλή αποδοχή εκ μέρους μου μιας πρό(σ)κλησης, ήταν μία ευκαιρία κυρίως να αποκομίσω το δεύτερο και μεγαλύτερο βίωμά μου στο πλαίσιο των δράσεών μας.
Κάθε μέρα που ζούσα τη Μασσαλία (και όχι απλώς στη Μασσαλία), μέσα μου, σαν τεντωμένη χορδή, παλλόταν ο στίχος: «Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·», ήμουν εξάλλου κι εγώ σε ένα μεγάλο λιμάνι της Μεσογείου, σε ένα παρόμοιο πολυπολιτισμικό σκηνικό που θα είχε υπόψη του κι ο Αλεξανδρινός ποιητής όταν έγραφε για την δική του Ιθάκη.
Στη Μασσαλία εγώ βρήκα όμως την Ιθάκη των Μεσογειακών Συναντήσεων, το λιμάνι αφετηρίας για τα νεά ταξίδια, για τις νέες συναντήσεις και σκέψεις πάνω στο ρόλο μας ως προσώπων και χριστιανών της Μεσογείου. Η Μασσαλία ήταν ο προορισμός, από τον οποίο όμως λάβαμε μια δάδα αναμμένη και ο καθένας μας όφειλε, ως ελάχιστο αντιχάρισμα, να επιστρέψει ως αγγελιαφόρος καλών ειδήσεων πίσω στην δική του πραγματικότητα, κομίζοντας, πιο συνειδητά από ποτέ, την είδηση ότι η Μεσόγειος είναι οικουμενική, συνιστά δρόμο και όχι σύνορο, είναι θάλασσα και όχι νεκροταφείο, είναι τρόπον τινά το mare nostrum, η δική μας θάλασσα (χωρίς την ιμπεριαλιστική χροιά της ρωμαιοκρατίας), η θάλασσα δηλαδή που ανήκει εξίσου σε όλους όσοι βρέχονται από τα νερά της και δεν πρέπει να επιτρέπουμε αυτόν τον θαλάσσιο δίαυλο επικοινωνίας και κοινωνίας να καθίσταται mare mortuum, μια νεκρά θάλασσα με νεκρούς ανθρώπους, ναυαγισμένα όνειρα και καταποντισμένες ελπίδες.
Αυτή ακριβώς η αίσθηση της επιτακτικής ανάγκης αναζωογόνησης της ελπίδας πυροδότησε το δεύτερο, πιο απτό δίδαγμα. Και βίωσα τον τρόπο με τον οποίο η ελπίδα μπορεί να αρχίσει να διεκδικεί ξανά την χαμένη θέση της στον κόσμο μας. Η απάντηση ήταν ο διάλογος, ή μάλλον η κουλτούρα του διαλόγου! Η συνάντηση ήταν το κατά πάντα σημαντικό, ορατό, αισθητό πλησίασμα, που μας έφερε σε πρόσωπο-με-πρόσωπο κοινωνία, όμως ο διάλογος, το μέσο επίτευξης της εσώτερης επαφής μας, ήταν ο καινιστής και η αιτία που γίναμε ειρηνο-ποιητές. Συζητήσαμε με αγωνία για τα όνειρά μας, για τα σύγχρονα προβλήματα που μαστίζουν την μεσογειακή καθημερινότητά μας (κοινωνικά, περιβαλλοντικά, οικονομικά, προσφυγικό κ.ά.), για τους φόβους κλιμάκωσης των εντάσεων και της μισαλλοδοξίας σε παγκόσμια κλίμακα, για τις διαφορετικές θρησκευτικές μας εμπειρίες και τις διαφορετικές μας συνήθειες.
Ο διάλογος ήταν το κορυφαίο μάθημα των Μεσογειακών Συναντήσεων! Από τις όμορφες, ανεπίσημες συζητήσεις μας που διεξήχθησαν στο προαύλιο χώρο της πολιούχου Notre Dame de la Garde, μέχρι τις ομιλίες μας στο χώρο υποδοχής του Palais du Pharo κάτω από τα σαστισμένα βλέμματα των αυτοκρατόρων Ναπολέοντος του τρίτου και Ευγενίας, τα ολόσωμα πορτραίτα των οποίων, ευρισκόμενα το ένα απέναντι από το άλλο σε μια τεράστια αίθουσα υποδοχής, ένιωθα συνειρμικά ότι ενώνονται από την δική μας ανθρώπινη πλημμυρίδα που είχε κατακλύσει με κουβέντες, γνωριμίες και όνειρα τον ενδιάμεσο κενό τους χώρο. Ο διάλογος ήταν ο pontifex, ο γεφυροποιός… θυμάμαι ότι σε κάποιο workshop η φίλη μας Σ. από την Αίγυπτο, καθώς μοιραζόταν την δική της εμπειρία ως μαχήτριας για τα δικαιώματα των γυναικών στη χώρα της, αισθάνθηκε να κατακρημνίζεται κάτω από τη συσσωρευμένη συναισθηματική πίεση που, μέσω του ανοίγματος της ειλικρινούς αφήγησής της, διαπίστωνε ότι είχε βιώσει. Εν τέλει μπόρεσε μόλις να ξεπεράσει μια λανθάνουσα κρίση άγχους, χάρη στο γεγονός ότι το δίχτυ ασφαλείας του ανυπόκριτου διαλόγου ένιωσε ότι ήταν απλωμένο από κάτω της, χάρη στο κλίμα σιγουριάς και αδελφότητας που είχε αναπτυχθεί μεταξύ μας, το οποίο την διαβεβαίωνε ότι οι εμπειρίες της ήταν ασφαλείς σε μας και έτσι, κι αν ακόμη κάποιος υπέφερε, δεν ένιωθε ότι από κάτω του βρίσκεται μόνο ένα αδυσώπητο και αβυσσώδες κενό.
Ο διάλογος γεννά την κατανόηση και φέρνει δίπλα τα διαφορετικά, δημιουργώντας νέα σημεία αναφοράς. Μέσα από το διάλογο ήρθαμε σε επαφή και με τους επισκόπους που έλαβαν μέρος στις Μεσογειακές Συναντήσεις κι έτσι ήρθησαν τα οξύμωρα, γιατί αποδείχτηκε ότι ακόμη και τα κατ’επίφαση αντίθετα (όπως λ.χ. οι νέοι και οι επίσκοποι) δεν είναι κατ’ανάγκη δύο ακραίοι πόλοι που απωθούν ο ένας τον άλλον, αλλά μέσω του διαλόγου τα φαινομενικά ετερώνυμα μπόρεσαν να επικοινωνήσουν εμβριθώς και να ανταλλάξουν μια νέα αντίληψη για τα πράγματα, παίρνοντας ο καθένας ό,τι τού υπολειπόταν, οι μεν την αδιάπτωτη χαρά της δημιουργίας και του ονείρου και οι άλλοι το αίσθημα της αφοσίωσης και της ποιμαντικής ευθύνης που δεν είναι μόνο γενικόλογα.
Μυημένοι στην κουλτούρα του διαλόγου, αισθάνομαι πως πετύχαμε την συνδιαλλαγή μεταξύ μας, τη συμφιλίωση μέσω της χαράς τού δοῦναι χωρίς τη προσδοκία τού λαβεῖν. Έχω την πεποίθηση ότι οι αλλαγές αυτές που επιτελέστηκαν μέσα μας ήταν προϊόντα του ανοιχτού διαλόγου, που μας επέτρεψε να εκφραστούμε μέσα στην προοπτική της βεβαιότητας ότι εμπεδώνουμε το κρηπίδωμα για ένα μέλλον πιο συμπεριληπτικό, ανεξίθρησκο και ανεξίκακο. Οι μεσογειακές συναντήσεις ήταν μια έμπρακτη και τηλαυγής απόδειξη ότι η ειρήνη δεν είναι έργο που καταστρώνεται μόνο στα τραπέζια των μεγάλων δυνάμεων, ούτε πάντοτε συνθηκολογείται από πρόσωπα επιρροής και θεσμούς παγιωμένους• απεναντίας, όλοι μας είμαστε ικανοί να γίνουμε ποιητές της ειρήνης, να γράψουμε έναν –έστω και αδέξιο– στίχο στο μεγάλο ανοιχτό της ποίημα που επιδέχεται όλο προσθαφαιρέσεις!
Να γίνουμε ειρηνο-ποιητές, όπως προανέφερα, και ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός, γιατί είναι τάση να θέλουμε να ανακαλύψουμε έναν καινούργιο όρο για κάτι πρωτόγνωρο που νιώσαμε, βρήκαμε ή ανακαλύψαμε, σαν να θέλουμε να εγκλωβίσουμε όλη την αλήθεια και την καθαρότητά του σε ένα νέο γλωσσικό όχημα που φτιάχτηκε ειδικά για τον σκοπό μας, προκειμένου να εξάρουμε την μοναδικότητα της εμπειρίας μας. Γι’ αυτό δείξτε ανοχή στους νέους ειρηνο-ποιητές, που έχουν μέσα τους βαθιά την αξίωση που συμπυκώνει ο κάτωθι στίχος: «σπείρε αγάπη κι ας μη θερίσεις. Έτσι, για να μοσχοβολάει ο τόπος»!
Σπέρνουμε ειρήνη και φυτεύουμε τον διάλογο για να διατρανώσουμε τις κοινές μας καταβολές και να παραμερίσουμε τη διχαστικότητα και την ανελευθερία της προσκόλλησης στο εκφυλιστικό ιδεολογικό αφήγημα που εμμένει σε μια αγκυλωτική ακοινωνησία και α-σχεσιακότητα. Παρά το βαρύ πέπλο του ισραηλινοπαλαιστινιακού πολέμου, ο οποίος εξερράγη λίγες μόλις εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση των συναντήσεών μας, όλοι οι συμμετέχοντες αισθανόμασταν, κατά τις χρονικά μεταγενέστερες επαφές μας, ότι το μήνυμα ενότητας, αλληλεγγύης και αδελφοσύνης που απέρρευσε από το μεσογειακό πλησίασμά μας, παρότι δοκιμαζόταν (και ακόμη δοκιμάζεται) από την φρίκη του πολέμου, παρέμενε ένα κύμα συναδέλφωσης που μεταδόθηκε μέσα από την ίδια τη Μεσόγειο, φτάνοντας σε όλες τις ακτές της και πέρα από αυτές.
Με ευαισθησία και ανοιχτότητα προς την ετερότητα, με κριτήριο μονάχα την κοινή ανθρώπινή μας υπόσταση και ανθρωπιά, μπορούμε να εξαλείψουμε την «παγκοσμιοποίηση» της αδιαφορίας ενώπιον του άλλου, την εθελούσια τύφλωση στις δοκιμασίες του χειμαζωμένου συνοδοιπόρου μας που ψάχνει το πιο φυσικό λιμάνι που υπάρχει στον κόσμο, μια ανθρώπινη αγκαλιά! Κι εδώ πολλά έχει να προσφέρει η κουλτούρα του ανοιχτού και οικουμενικού διαλόγου, όπως στην πράξη διεξήχθη στις πρόσφατες Μεσογειακές Συναντήσεις!
Κλείνοντας αυτές τις σκέψεις για την Μασσαλία, θέλω να ευχαριστήσω πολύ την κοινότητα του Τάγματος Ιησουϊτών Αθηνών και ειδικά τον π. Pierre Salembier για την πρόσκληση συμμετοχής στην αποψινή μας εκδήλωση, καθώς η πρωτοβουλία αυτή μάς επιτρέπει να μη καταστούμε αμνήμονες και έτσι να ανασύρουμε από τη μνήμη μας τις εμπειρίες μιας έμπρακτης αδελφοσύνης και κοινωνίας που βιώσαμε, τρέποντάς τες σε μνημεία – οδοδείκτες αλλαγής και όχι σε ξεχασμένα μνήματα – τάφους α-κοινωνικής στασιμότητας. Η διαχείριση της μνήμης είναι πάντα στη δική μας ευχέρεια, καθότι είναι μια δική μας απαρασάλευτη κληρονομιά.
Ξεχωριστά θέλω επίσης να ευχαριστήσω τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Περιστερίου κ. Γρηγόριο, Καθηγητή Κανονικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επίσκοπο της ομώνυμης τοπικής μου εκκλησίας, με τον οποίο συμμετείχαμε από κοινού στις Μεσογειακές Συναντήσεις και με ενεθάρρυνε να ταξιδέψω στη Μασσαλία και να ζήσω εν διαλόγῳ, γεμάτος από τη χαρά που φέρνει η ίδια η προοπτική της συνάντησης και του διαπολιτισμικού διαλόγου! Αν και σίγουρα δεν ήταν ο μόνος ακαδημαϊκός που συμμετείχε στις συναντήσεις, ωστόσο ήταν ο μόνος ιεράρχης από τον ορθόδοξό μας κόσμο που έδωσε το δυναμικό παρών σε αυτήν την εκδήλωση της ανθρώπινης ομοψυχίας! Ευγνωμόνως και οφειλετικώς προς το πρόσωπό σας σάς εκφράζω, Σεβασμιώτατε, τις πιο θερμές μου ευχαριστίες για αυτή την μοναδική ευκαιρία. Και εφαρμόζοντας το ring composition, το κυκλοτερές σχήμα, ως δυνάμει ειρηνο-ποιητής θα αφήσω να ακουστεί εν κατακλείδι η φωνή του ποιητή με τον οποίο και ξεκίνησα αυτή την εξομολόγηση. Γράφει ο Σεφέρης στη συλλογή του Μυθιστόρημα: «Λυπούμαι γιατί άφησα να περάσει ένα πλατύ ποτάμι μέσα από τα δάχτυλά μου χωρίς να πιω ούτε μια στάλα.» Εγώ, αντίθετα, συλλέγοντας τις αναμνήσεις μου, θα πω ότι χαίρομαι γιατί άφησα να περάσει μια πλατιά θάλασσα από μέσα μου και κατάφερα, καθώς και όσον ηδυνάμην, να την κατανοήσω και να την αγαπήσω! Σας ευχαριστώ!