ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τον δέκατο έβδομο αιώνα αναδύεται στους πνευματικούς και φιλοσοφικούς κύκλους της Δυτικής Ευρώπης το κίνημα του Διαφωτισμού, το οποίο πρεσβεύει την «έξοδο» του ανθρώπινου νου από την πλάνη που έχει περιπέσει¹ . Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μία συνολική προσπάθεια κατανόησης του αισθητού κόσμου μέσα στη σφαίρα της ορθολογικής σκέψης, αποστασιοποιημένης από κάθε είδους θρησκευτική αυθεντία. Τους Διαφωτιστές διακρίνει έντονη κριτική διάθεση απέναντι στις δογματικές θέσεις της Καθολικής Εκκλησίας, κριτική η οποία οδηγεί σε έντονη αμφισβήτηση των απολυταρχικών καθεστώτων² .

Στην υποδουλωμένη από τους Οθωμανούς Τούρκους Ελλάδα γεννιέται τον δέκατο όγδοο αιώνα ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ως συνέπεια αλλά και μέρος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η λύτρωση του νου από την αυθεντία της Εκκλησίας και η στροφή προς τη νεωτερικότητα αποτελούν βασικές συνιστώσες αυτού του κινήματος. Απώτερος στόχος των Νεοελλήνων Διαφωτιστών ωστόσο είναι η λεγόμενη «αφύπνιση του Γένους», προκειμένου να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό. Η αφύπνιση αυτή είναι εφικτή μόνο μέσω του δρόμου της εκκοσμικευμένης γνώσης³ . Μεταξύ των σημαντικότερων εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού διακρίνονται ο Θεόφιλος Κορυδαλλέας, ο Δημήτριος Καταρτζής, ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Αδαμάντιος Κοραής. Ο Βούλγαρης δεν διστάζει να θίξει το θέμα της ανεξιθρησκίας ορμώμενος από τη λατινική λέξη «tolerantia»⁴ .

Σκοπός παρόντος άρθρου είναι η εννοιολογική προσέγγιση του νεοεισαχθέντος από τον Ευγένιο Βούλγαρη όρου της ανεξιθρησκίας στους κόλπους της νεοελληνικής φιλοσοφικής σκέψης.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η γέννηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού μέσα από τον Δυτικοευρωπαϊκό Διαφωτισμό, ενώ το δεύτερο κεφάλαιο αποτελεί επισκόπηση της ζωής και του έργου του Ευγένιου Βούλγαρη. Στο τρίτο κεφάλαιο επιχειρείται η παρουσίαση της έννοιας της ανεξιθρησκίας μέσα από τη σκοπιά του Νεοέλληνα στοχαστή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η γέννηση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Ο Διαφωτισμός, ως πνευματικό κίνημα, έχει τις απαρχές του στον δέκατο έβδομο αιώνα, ωστόσο η φιλοσοφία του διαπνέει και τον αμέσως επόμενο αιώνα, δηλαδή τον δέκατο όγδοο. Ξεκίνησε στη Δυτική Ευρώπη έχοντας ως επίκεντρο τη Γαλλία και εξαπλώθηκε σχεδόν σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο⁵ . Σημείο αναφοράς αυτού του φιλοσοφικού και πνευματικού κινήματος είναι ο «ορθός λόγος», μέσω του οποίου η ανθρώπινη σκέψη απαλλάσσεται από το σκοτάδι της πλάνης, στο οποίο τον έχουν οδηγήσει η άγνοια και η προκατάληψη. Επομένως, μέσω του ορθολογισμού – που ήταν αποτέλεσμα των πνευματικών ζυμώσεων της Αναγέννησης – και της επαγωγικής μεθόδου – της συλλογιστικής πορείας η οποία από το ειδικό καταλήγει στο γενικό – οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού εξέφρασαν την αντίθεσή τους προς οποιαδήποτε αυθεντία, προβάλλοντας ως κύριο στόχο την απαλλαγή του ανθρώπου από κάθε είδους μεταφυσική φοβία⁶ .

Ο προβληματισμός του John Locke γύρω από τη φύση και τη γνώση, ο οποίος αποτυπώνεται στο έργο του με τίτλο «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» («An Essay Concerning Human Understanding», 1689), έθεσε τα θεμέλια του Διαφωτισμού, περιγράφοντας τις γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος⁷ . Ο δρόμος προς το φως της γνώσης έφτασε στο αποκορύφωμά του με τη χαρακτηριστική προσταγή του Immanuel Kant: «Sapere aude!», δηλαδή «Τόλμα να γνωρίζεις!», την οποία διατυπώνει στο δοκίμιό του με τίτλο «Τι είναι Διαφωτισμός;» («Was ist Aufklärung?», 1784)⁸ . Από την άλλη, πηγή έμπνευσης του Διαφωτισμού αποτέλεσε η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης, κατά την οποία οι φυσικές επιστήμες, μέσω της λογικής, απέρριψαν μεσαιωνικά δόγματα, φτάνοντας στη θεμελίωση της σύγχρονης επιστήμης. Σημείο έναρξης της Επιστημονικής Επανάστασης θεωρείται το έτος 1544, το απόγειό της όμως είναι το 1687, όταν ο Isaac Newton δημοσιεύει το έργο «Φυσική Φιλοσοφία με Μαθηματικές Αρχές» («Philosophiae Naturalis Principia Mathematica»)⁹ .

Ο Διαφωτισμός επεδίωξε να ορίσει με καινούριες λέξεις αξίες ήδη καθιερωμένες. Για τον λόγο αυτό είναι υψίστης σημασίας η ηθική και πνευματική κληρονομιά που άφησαν οι Διαφωτιστές προς την ανθρωπότητα με το έργο τους, οι οποίοι μίλησαν για έννοιες όπως η ανεξιθρησκία, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ο ελεύθερος κριτικός λόγος.

Ως φιλοσοφικό και κοινωνικό κίνημα ο Διαφωτισμός τόνισε, επίσης, τη σπουδαιότητα των φυσικών και πολιτικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, αμφισβητώντας το παλαιό καθεστώς¹⁰ .

Μέσα στους κόλπους του Διαφωτισμού των Δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών γεννιέται κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο οποίος θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά κατά την περίοδο μεταξύ του 1774 και του 1821. Η επίδρασή του φαίνεται να μειώνεται σημαντικά πλησιάζοντας προς το χρονικό σημείο έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης, γεγονός εύλογο εφόσον απώτερος στόχος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ήταν η «αφύπνιση του Γένους», προκειμένου να πολεμήσει για την ελευθερία του¹¹ .

Οι Διαφωτιστές πρέσβευαν και προωθούσαν με τον λόγο και τα έργα τους αυτά που λαχταρούσαν οι Έλληνες, κυρίως οι λόγιοι της εποχής εκείνης. Αυτά δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τη μελέτη και γνώση του φυσικού κόσμου, η οποία σε συνδυασμό με την προσπάθεια συγκρότησης ιστορικής συνείδησης κατέληγε στην απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τα δεσμά των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών. Αντίστοιχα, ο Ελληνισμός θα έφτανε στον στόχο του, δηλαδή στην απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό¹² . Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο. Δεδομένων των πολλαπλών αιτίων που οδήγησαν στη γέννηση του κινήματος αυτού, η μελέτη και ανάλυσή του είναι πολυεπίπεδη¹³ .

Οι Έλληνες λόγιοι της εποχής οραματίζονται την απελευθέρωση του «Γένους» μέσα από την παγίωση των σχέσεων του ελληνικού κόσμου με την «πεφωτισμένη» – όπως την αποκαλούν – Ευρώπη. Όπως στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό έτσι και στον Νεοελληνικό προΐσταται η αποδέσμευση του νου από κάθε είδους αυθεντία, όπως για παράδειγμα η θρησκεία, ενώ παράλληλα παρατηρείται μια στροφή προς τη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η εποχή του Βυζαντίου τείνει να βρίσκεται στο περιθώριο της μελέτης, καθώς αντανακλά το αμφισβητούμενο απολυταρχικό καθεστώς. Παρατηρείται, ακόμη, εξύψωση του ορθού λόγου και μέσω αυτού της επιστήμης¹⁴ .

Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό σε τρεις φάσεις. Η πρώιμη φάση ορίζεται ως περίοδος προετοιμασίας και τοποθετείται περίπου τη δεκαετία του 1620, κατά την οποία κυριαρχεί η προσωπικότητα του Θεόφιλου Κορυδαλλέα (1570-1645), ο οποίος έθεσε τις βάσεις για την αποδέσμευση της φιλοσοφικής σκέψης από τη θρησκεία. Κατά την επόμενη φάση (περίπου 1775-1800), η οποία σηματοδοτείται από την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), διακρίνεται μια περίοδο ανάπτυξης και αναγέννησης, ενώ, παράλληλα, δεσπόζει η οικογένεια των Μαυροκορδάτων και κατ’ επέκταση η τάξη των Φαναριωτών. Εξέχοντα ρόλο κατέχουν, επίσης, ο Φαναριώτης Δημήτριος Καταρτζής/Φωτιάδης (1730/1807) και ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806). Η τρίτη και τελευταία φάση (1801-1821) είναι η περίοδος κορύφωσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ξεχωρίζει η προσωπικότητα και ο λόγος του Αδαμάντιου Κοραή (1748-1833), ενώ από την άλλη, αποκρυσταλλώνονται οι θέσεις και οι απόψεις του νεωτεριστή Ευγένιου Βούλγαρη¹⁵ .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο Ευγένιος Βούλγαρης: Πρωτοπόρος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Κατά γενική ομολογία, ο Ευγένιος Βούλγαρης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λογίους του ελληνικού γένους που έδρασαν τον δέκατο όγδοο αιώνα. Η πρωτοποριακή εκπαιδευτική του δράση στα σπουδαιότερα εκπαιδευτικά κέντρα του υπόδουλου Ελληνισμού σε συνδυασμό με τις ρηξικέλευθες απόψεις του, δίκαια τον καθιστούν πρόσωπο πολυσχιδές, προξενώντας ποικίλες συζητήσεις γύρω από το όνομά του ακόμη και σήμερα. Το συγγραφικό του έργο καλύπτει κάθε τομέα του κινήματος των Διαφωτιστών με έμφαση, ωστόσο, στη φιλοσοφία. Αυτός είναι και ένας από τους βασικότερους λόγους για τον οποίο έχει χαρακτηριστεί ως ο εισηγητής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού¹⁶ .

Ο Ευγένιος, κατά κόσμον Ελευθέριος Βούλγαρης, γεννήθηκε το 1716 στην Κέρκυρα. Ήταν γιος του Πέτρου και της Ιωάννας Βούλγαρη, το γένος Παραμυθιώτη. Μαθήτευσε αρχικά δίπλα σε ιδιωτικούς δασκάλους, μεταξύ των οποίων ο Αντώνιος Κατήφορος (1685- 1763), ο Ιερεμίας Καββαδίας (1693 ή 1703- 1781) και ο Βικέντιος Δαμωδός (1700-1752). Το 1737/1738, χειροτονήθηκε διάκονος στα Ιωάννινα, οπότε και έλαβε το όνομα Ευγένιος¹⁷ . Κατά το 1739/1740, πρόκριτοι από την περιοχή της Ηπείρου υποστήριξαν οικονομικά τις σπουδές του στην Πάδοβα και τη Βενετία¹⁸ . Στο διάστημα παραμονής του στην ιταλική χερσόνησο, ο Ευγένιος Βούλγαρης διδάχθηκε λατινικά, γαλλικά, ιταλικά και εβραϊκά, ενώ ταυτόχρονα, μελέτησε θέματα θεολογίας και φιλοσοφίας¹⁹ . Στη Βενετία, όντας μαθητής, δίδασκε, επίσης, στο Φλαγγινιανό Γυμνάσιο και ήταν ιεροκήρυκας στον Ι. Ναό του Αγίου Γεωργίου²⁰ . Στην Πάδοβα ήρθε σε επαφή με την πρόοδο των θετικών επιστημών και γοητεύτηκε από τον νέο τρόπο σκέψης. Ο Βούλγαρης συνειδητοποίησε πολύ νωρίς το νεωτερικό επιστημονικό πλαίσιο, τη στιγμή που στην υποδουλωμένη Ελλάδα κυριαρχούσε η αριστοτελική εκκλησιαστική παιδεία²¹ .

Το 1742, επέστρεψε στην Ελλάδα και τρία χρόνια αργότερα, το 1745, ανέλαβε τη διεύθυνση της Μαρουτσαίας Σχολής στα Ιωάννινα. Μέσω της θέσης αυτής ο Βούλγαρης επιχείρησε να προωθήσει το νέο προοδευτικό πρότυπο εκπαίδευσης και αστικής σκέψης, ωστόσο αντιμετώπισε τις αντιδράσεις του συντηρητικού και εκκλησιαστικού κύκλου, με πιο γνωστή την οκτάχρονη αντιπαράθεσή του με τον δάσκαλο Μπαλάνο Βασιλόπουλο (1694- 1760), σχολάρχη της αντίπαλης Σχολής Γκούμα²² . Από το 1746 έως το 1753, δίδαξε στη νεοϊδρυθείσα Σχολή Κοζάνης. Αποδεχόμενος, το 1753, την πρόταση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κυρίλλου Ε’, ανέλαβε την οργάνωση και τη διεύθυνση της Αθωνιάδας Σχολής στις Καρυές του Αγίου Όρους, η οποία αποσκοπούσε στη μόρφωση των μοναχών²³ . Ο Βούλγαρης, επηρεασμένος από τον δυτικό τρόπο φιλοσοφικής σκέψης, είχε ήδη ξεκινήσει από την περίοδο που ήταν διευθυντής στη Σχολή των Ιωαννίνων να βασίζει τη διδασκαλία του σε έργα των Christian Wolff (1679-1754), Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Voltaire (1694-1778) καθώς και άλλων εκπροσώπων του κινήματος του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Επιπλέον, μετέφρασε έργα του Isaac Newton (1643-1727), του Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), του René Descartes (1596-1650) και του John Locke (1632- 1704), θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να μεταλαμπαδεύσει το «φως» του νεωτερικού πνεύματος. Αν και η μετάδοση των καινοτόμων ιδεών της νεωτερικής πραγματικότητας δεν ήταν εύκολη υπόθεση, αρκετοί ήταν οι μαθητές της Αθωνιάδας Σχολής, οι οποίοι ενστερνίστηκαν τον νέο τρόπο σκέψης που εισήγαγε στον ελλαδικό χώρο ο Βούλγαρης²⁴ . Ωστόσο, ο ίδιος προβληματίστηκε ιδιαίτερα για τη χρήση της γλώσσας όχι μόνο στις μεταφράσεις αλλά και στο δικό του συγγραφικό έργο. Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός από πολύ νωρίς είχε δώσει το προβάδισμα στις εθνικές γλώσσες, περιθωριοποιώντας τη λατινική. Από την άλλη, στον ελλαδικό χώρο υπήρξε συνέχεια της γλώσσας των προγόνων. Παρ’ όλα αυτά, ο Βούλγαρης υποστήριζε ότι τα έργα φιλοσοφίας όφειλαν να γράφονται στην αρχαία ελληνική γλώσσα²⁵ . Σταδιακά, η φήμη του Ευγένιου Βούλγαρη άρχισε να περιορίζεται, ιδιαίτερα μετά τη δριμύτατη κριτική από τον μαθητή του, Ιώσηπο Μοισιόδακα (1725- 1800), ο οποίος κατηγόρησε το έργο του ως «μαγγανείες». Ο ίδιος μετέβη στη Λειψία και το 1766 συνέγραψε το έργο του με τίτλο «Λογική εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα», ενώ το 1768 εξέδωσε τη μετάφραση του έργου του Voltaire, «Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας» («Essai Historique et Critique sur les dissentions des Eglises de Pologne», 1767), μέσα στην οποία θα συμπεριέλαβε το δικό του «Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκίας»²⁶ .

Έχοντας την υποστήριξη των αδελφών Ορλώφ (Κίνημα 1770), το 1771 έγινε μέλος της αυλής της Αικατερίνης Β’ της Ρωσίας (1729- 1796), η οποία, ούσα οπαδός μιας νέας απολυταρχικής μορφής εξουσίας, της «φωτισμένης δεσποτείας», επιθυμούσε να δημιουργήσει τον δικό της κύκλο διανοουμένων, βασιζόμενη στα δυτικά πρότυπα²⁷ . To 1775 o Βούλγαρης χειροτονείται αρχιεπίσκοπος Σλαβηνίου και Χερσώνος (περιοχή που καλύπτει τη σημερινή ανατολική Ουκρανία και την Κριμαία) με έδρα την Πολτάβα, έχοντας ως αποστολή την άμβλυνση των θρησκευτικών διαφορών. Απογοητευμένος, ωστόσο, από τις αυξημένες υποχρεώσεις της αρχιερατικής αυτής θέσης, το 1779 ζητάει την απαλλαγή από τα καθήκοντά του και τη θέση του καταλαμβάνει ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800). Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, από το 1801 έως το 1806, τα πέρασε στο μοναστήρι Αλεξάντρ Νιέβσκι της Αγίας Πετρούπολης, όπου και απεβίωσε²⁸ .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Περί της ανεξιθρησκίας λόγος

Ένα από τα έργα που ανέδειξαν τη συγγραφική ικανότητα του Ευγένιου Βούλγαρη είναι το «Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκίας, ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων», το οποίο εκδόθηκε στη Λειψία το 1768 και συμπεριλήφθηκε στη μετάφραση του έργου του Voltaire από τον Βούλγαρη, «Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας»²⁹ . Στο έργο αυτό ο Βούλγαρης, με άξονα το ζήτημα της στάσης προς τους αλλόθρησκους, έρχεται σε αντιπαράθεση αρχικά με τη θρησκευτική αδιαφορία του Διαφωτισμού στη ριζοσπαστικότερη έκφανσή του, και δεύτερον με τον καισαροπαπισμό, την πολιτικοθρησκευτική στάση της τότε Εκκλησίας της Ρώμης. Παράλληλα, οι απόψεις του συγκρούονται με τις πολιτικές θέσεις της απολυταρχίας και του θείου δίκαιου, οι οποίες προέβαλλαν τη μισαλλοδοξία και τη θρησκευτική βία³⁰ .

Ως προς τον εννοιολογικό προσδιορισμό της ανεξιθρησκίας, καθίσταται υψίστης σημασίας η επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στη διαμόρφωση της σκέψης του Βούλγαρη. Ήδη κατά το διάστημα 1740-1750, έχει γνωρίσει το «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» του J. Locke, ενώ παράλληλα έχει διαβάσει την «Epistola de tolerantia» («Επιστολή για την ανεξιθρησκία», 1689)³¹ . Η ανεξιθρησκία κυριαρχεί στις φιλοσοφικές συζητήσεις στη Δυτική Ευρώπη ήδη από τον 17ο αιώνα, εκφράζοντας την αντίδραση απέναντι στη μισαλλοδοξία της κρατικής εξουσίας και της Εκκλησίας. Στον Βούλγαρη, ωστόσο, οφείλεται η εισαγωγή αυτού του νεολογισμού στο νεοελληνικό πνευματικό γίγνεσθαι³² .

Κατά τη μετάφραση του «Δοκιμίου» του Voltaire, ο Βούλγαρης φαίνεται πως ένιωσε την ανάγκη να εκφράσει τον προβληματισμό του αναφορικά με την ελληνική ερμηνευτική απόδοση του γαλλικού όρου «tolérance» ως «ανεξικακία και ανοχή». Για τον λόγο αυτό, τόνισε εξ αρχής ότι «…εδώ νοούμεν την εις τους εκ διαφερούσης θρησκείας και πίστεως, την οποίαν Tolerantiam ονομάζουσιν οι νυν Λατίνοι»³³ . Παρόλο που γνώριζε ότι η λατινική λέξη «tolerantia» αποδίδεται στα ελληνικά ως «ανοχή», εντούτοις, στο Σχεδίασμά του εισάγει τον όρο «ανεξιθρησκία» ως πληρέστερη νοηματικά απόδοση του λατινικού όρου στην ελληνική γλώσσα: «Η ανοχή, την οποίαν καθ’ ημάς οι Λατίνοι Tolerantiam λέγουσι, και ημείς όχι απροσφυώς ίσως ημπορούμεν να ονομάσωμεν Ανεξιθρησκείαν…»³⁴ . Ο χριστιανός θα πρέπει να διακρίνεται για την ανεξιθρησκία του, σύμφωνα με τον Βούλγαρη, εννοώντας, ωστόσο, με αυτό την επιείκεια προς τους αλλόθρησκους και όχι τη θρησκευτική αδιαφορία: «… δεν είναι άλλο παρά μία επιεικής και πραεία διάθεσις ψυχής ευσεβούς…»³⁵ . Μάλιστα, αναφέρει: «Θέλομεν τον Ανεξίθρησκον ζηλωτήν ευσεβείας, δια να μην τον έχωμεν αδιάφορον»³⁶ . Από τις θέσεις του αυτές συμπεραίνεται ότι πρόκειται για ψυχική διάθεση η οποία χαρακτηρίζεται από πραότητα, επιείκεια αλλά και θρησκευτικό ζήλο³⁷ . Εμπνεόμενος από την αριστοτελική μεσότητα, ο Βούλγαρης χαρακτηρίζει την ανεξιθρησκία ως αρετή, καθώς βρίσκεται στο μέσον της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας (υπερβολή) που πρεσβεύει η Καθολική Εκκλησία και της θρησκευτικής αδιαφορίας των στοχαστών του Διαφωτισμού (έλλειψη)³⁸ .

Τέλος, παρόλο που κρίνει ως απαραίτητη την ελευθερία έκφρασης των φιλοσόφων και επιστημόνων, ούτως ώστε να είναι εφικτή η ερμηνεία του κόσμου των αισθητών πραγμάτων, δεν υποκινεί την αλλοίωση του θρησκευτικού δόγματος μέσω αυτής. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, ωστόσο, η χρήση βίας είναι μη αποδεκτή μέθοδος³⁹ .

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο βίος και το έργο του θρησκευτικού ουμανιστή Ευγένιου Βούλγαρη δίκαια τον καθιστούν ως έναν από τους βασικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Το «Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκίας» του Βούλγαρη διακρίνεται για την πρωτοποριακή προσέγγιση του φλέγοντος ζητήματος της εποχής του, το οποίο δεν είναι άλλο από τη στάση απέναντι στους αλλόθρησκους. Πρόκειται για ένα καινοτόμο έργο στο οποίο ο Βούλγαρης προβάλλει ως αναγκαία την αποδέσμευση της φιλοσοφίας από θεολογικούς και πολιτικο-κοινωνικούς περιορισμούς, παραμένοντας, ωστόσο, πιστός στο ορθόδοξο εκκλησιαστικό δόγμα. Στο κείμενό του, η διαφύλαξη της χριστιανικής πίστης συναντά τις θέσεις των Δυτικών φιλοσόφων περί των ελευθεριών του ανθρώπου.

Ως αρετή, η ανεξιθρησκία είναι ενέργεια ψυχής, ευρισκόμενη στο μέσον της υπερβολής, που πρεσβεύει η μισαλλοδοξία, και της έλλειψης, που προέρχεται από τη θρησκευτική αδιαφορία. Η βία σε οποιαδήποτε έκφανσή της απορρίπτεται, ενώ ο θρησκευτικός ζήλος αντιμετωπίζεται με θετική διάθεση. Με την εισαγωγή στον νεοελληνικό χώρο της έννοιας της ανεξιθρησκίας, ο Βούλγαρης αναγνωρίζει το δικαίωμα οποιουδήποτε ανθρώπου να πιστεύει σε οποιαδήποτε θρησκεία επιθυμεί, συνδέοντάς την με την έννοια της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου.

Υπάρχει καλό άγχος;

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 5. ↩︎
2. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σσ. 22-23. ↩︎
3. ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 7. ↩︎
4. ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 45. ↩︎
5. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 26. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 5. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 27. ↩︎
6. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 14. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 14. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 «Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 27. ↩︎
7. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 13. ↩︎
8. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σσ. 13-14. ↩︎
9. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 15. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 20. ↩︎
10. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 24. ↩︎
11. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 26. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 7. ↩︎
12. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 29. ↩︎
13. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 26. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 28. ↩︎
14. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 21. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 7. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σ. 27. ↩︎
15. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021, σσ. 32-34. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 8. ↩︎
16. ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 9. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 18. ↩︎
17. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 11. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 28. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 17. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 32. ↩︎
18. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 11. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 29. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 32. ↩︎
19. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 32. ↩︎
20. ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 29. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 32. ↩︎
21. ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 29. ↩︎
22. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 12. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 30. – ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 54. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 33. ↩︎
23. ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 18. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 33. ↩︎
24. ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 34. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 18. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 29. ↩︎
25. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 14. ↩︎
26. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 12. – ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 64. – ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 14. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 18. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σσ. 31-32. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 36. ↩︎
27. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σ. 13. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σ. 32. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 36. ↩︎
28. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σσ. 14-15. – ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018, σσ. 33-34. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 37. ↩︎
29. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001, σ. 64. – ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 14. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 28. ↩︎
30. ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009, σσ. 255-256. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 29. ↩︎
31. ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009, σ. 257. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 29. ↩︎
32. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001, σσ. 16. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σσ. 28-29. ↩︎
33. ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 34. ↩︎
34. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Τυπο-λιθογραφείον Ι.Κ. Λαγουδάκη, Αλεξάνδρεια 1890, σ. 1. – ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 37. – ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009, σ. 258. ↩︎
35. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Τυπο-λιθογραφείον Ι.Κ. Λαγουδάκη, Αλεξάνδρεια 1890, σ. 1. – ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 29. – ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023, σ. 40. ↩︎
36. ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Τυπο-λιθογραφείον Ι.Κ. Λαγουδάκη, Αλεξάνδρεια 1890, σ. 2. – ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 45. ↩︎
37. ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009, σ. 259. ↩︎
38. ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009, σ. 259. – ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009, σ. 46. – ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021, σ. 46. ↩︎
39. ↩︎

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πηγές:

• ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Τυπο-λιθογραφείον Ι.Κ. Λαγουδάκη, Αλεξάνδρεια 1890.
• ΒΟΥΛΓΑΡΗ Ε., Σχεδίασμα περί της Ανεξιθρησκείας ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων, Έκδ. Στάχυ, Αθήνα 2001.

Βοηθήματα:

• ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΥ Χ., «Ο Ευγένιος Βούλγαρης ως homo universalis και νους του νέου Ελληνισμού», στο Ευγένιος Βούλγαρης: Ο homo universalis του Νέου Ελληνισμού. 300 Χρόνια από τη γέννησή του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-20126), Έκδ. Ακαδημία Αθηνών – Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού – Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Αθήνα 2018.
• ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗ Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι πολιτικές και κοινωνικές Ιδέες, Έκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2001.
• ΛΑΟΥ Ι., Θρησκεία και Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Πτυχιακή Εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2021.
• ΜΑΝΙΚΑ Κ., Ι. Ευγένιος Βούλγαρης και Ανεξιθρησκεία: ιστορική και θεολογική προσέγγιση, Έκδ Παρρησία, Αθήνα:, 2009.
• ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλοσοφία, Σημειώσεις για το μάθημα «73ΦΛΣ240 Νεοελληνική Φιλοσοφία», Αθήνα 2023.
• ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΥΣΗ Γ., Νεοελληνικός. Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης, Έκδ. Ίαμβος, Αθήνα 2021.
• ΠΑΣΧΑΛΙΔΗ Σ. (επιμέλεια), Ευγενίου Βουλγαρέως: έργα θεολογικά, ιστορικά, μεταφράσεις, Έκδ. Αγιορείτικη Εστία, Θεσσαλονίκη 2013.
• ΣΠΥΡΑΛΑΤΟΥ Ι., «Η πολιτική και θεολογική θεμελίωση της ανεξιθρησκίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη», στο Ευγένιος Βούλγαρης: πρακτικά διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006), Έκδ. Κανάκη, Αθήνα 2009.