Στις 4 Οκτωβρίου 2023, την ημέρα της γιορτής του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης και της έναρξης της Συνόδου των Επισκόπων που είναι αφιερωμένη στο θέμα της Συνοδικότητας, δημοσιεύθηκε η νέα Αποστολική Παραίνεση του πάπα Φραγκίσκου, Laudate Deum (Δοξάστε τον Θεό) – οκτώ χρόνια μετά την εγκύκλιό του, Laudato Si (Δοξασμένος να ‘σαι). Με την παραίνεση αυτή, το όνομα της οποίας εμπνεύστηκε από τα λόγια του αγίου Φραγκίσκου («Δοξάστε τον Θεό για όλα τα πλάσματά του»), ο πάπας Φραγκίσκος κοιτάζει με χριστιανικό ρεαλισμό τα δεινά και τις παγίδες που συσκοτίζουν το μέλλον ολόκληρης της ανθρώπινης οικογένειας και προτείνει δρόμους που μπορούν να σώσουν τον κόσμο από την αυτοκαταστροφή στην οποία ολοένα και περισσότερο οδηγείται.
Τι άλλαξε από τότε που δημοσιεύθηκε η εγκύκλιος Laudato Si’; Όπως υπογραμμίζει ο Πάπας στην Laudate Deum, εκπρόσωποι από 190 χώρες συναντιούνται κάθε χρόνο μετά τη Laudato Si’, ώστε να αντιμετωπίσουν το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Ενώ αρχικά υπήρξε κάποια πρόοδος, διαπιστώθηκε στη συνέχεια ότι οι αρχές στις οποίες συμφώνησαν δεν έχουν εφαρμοστεί, και τα εθνικά συμφέροντα πολύ συχνά προηγούνται του κοινού καλού. Έτσι, αυτό που άλλαξε μέσα στα οκτώ χρόνια από τη δημοσίευση της Εγκυκλίου Laudato Si’ είναι ότι η παγκόσμια κλιματική αλλαγή έχει μετατραπεί σε κλιματική κρίση.
Με τη δημοσίευση της νέας Παραίνεσης, ο πάπας Φραγκίσκος θέλησε να επεκτείνει και να ενημερώσει την εγκύκλιό του Laudato Si’. Επομένως, επιστρέφει «δριμύτερος» σε ένα από τα ζητήματα που τον ανησυχούν περισσότερο και στο οποίο εδώ και πολύ καιρό έχει επικεντρωθεί: την περιβαλλοντική και κλιματική κρίση. Στην εγκύκλιο Laudato Si’, ο πάπας Φραγκίσκος δεν είχε ξεκινήσει από το μηδέν, αλλά με βάση τα λόγια των προκατόχων του, προέτρεπε τον κόσμο της πολιτικής να μην επικεντρώνεται στην άμεση επιτυχία, κοιτάζοντας τα πράγματα μυωπικά, δίχως προοπτική. Αντίθετα ζητάει από τον καθέναν να απελευθερωθεί από τον εγωισμό που καθοδηγεί τις καταναλωτικές κοινωνίες, αλλάζοντας τον τρόπο ζωής του. Η εγκύκλιος για την φροντίδα της Δημιουργίας είχε δημοσιευθεί το 2015 ώστε να συμπέσει με τη Συμφωνία του Παρισιού που είχε εισαγάγει το ανώτατο όριο του 1,5 βαθμού για την υπερθέρμανση του πλανήτη, και είχε ισχυρή επιρροή παγκοσμίως, εγείροντας μια ευρύτατη συζήτηση – όχι μόνο στους καθολικούς κύκλους – σχετικά με τη στάση μας απέναντι στην προστασία της Δημιουργίας και στους πιο ευάλωτους. Ο Πάπας είχε τονίσει αρκετές φορές ότι δεν πρόκειται για μια «πράσινη εγκύκλιο», αλλά για μια «κοινωνική εγκύκλιο». Ο πάπας Φραγκίσκος εμπλούτισε ακόμη περισσότερο το τμήμα της Διδασκαλίας του που είναι αφιερωμένο στην «ολοκληρωμένη οικολογία», και που αφορά στην φροντίδα της κοινής μας οικίας, με τις σχετικές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις. Η εγκύκλιος έγινε ο πιο χρήσιμος περιβαλλοντικός πόρος για τους ανθρώπους πίστεως κατά την τελευταία δεκαετία και παραμένει υποδειγματική στη διεκδίκηση του πνευματικού ρεύματος για τον κοινωνικό, πολιτικό και περιβαλλοντικό μετασχηματισμό.
Μία αποστολική παραίνεση είναι ένα διδακτικό έγγραφο από τον Πάπα, που συχνά έχει στόχο να ενθαρρύνει μία ιδιαίτερη αρετή ή δραστηριότητα. Όπως πολλές παπικές εγκύκλιοι, οι αποστολικές παραινέσεις συχνά αναπτύσσουν θέματα της Κοινωνικής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Οι αποστολικές παραινέσεις είναι συντομότερες και πιο άμεσες απ’ ό,τι μια Εγκύκλιος. Αν η Laudato Si’ ήταν μια ήπια και ποιμαντική πρόσκληση να φροντίσουμε τη Δημιουργία, η Laudate Deum είναι ένα προφητικό κάλεσμα στη μεταστροφή, είναι μία συντομότερη διαμαρτυρία ότι δεν έχουμε λάβει αρκετά υπόψη μας την προειδοποίηση της Laudato Si’. Είναι ένα επείγον κάλεσμα να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά την κλιματική κρίση, αναγνωρίζοντας ότι ο χρόνος τελειώνει και ήδη έχει προκληθεί μη αναστρέψιμη ζημιά. Τώρα, ο πάπας Φραγκίσκος επιπλήττει τους ηγέτες του κόσμου που καθυστέρησαν, ακόμη και αντιστάθηκαν, στο να προβούν σε σημαντικούς μετασχηματισμούς που θα πρέπει να γίνουν ώστε να διασφαλίσουν ένα μέλλον κατάλληλο για την ανθρώπινη ζωή.
Η Παραίνεση, λοιπόν, δημοσιεύθηκε λίγες μέρες πριν από την 28η Διάσκεψη των Μερών. Τον Νοέμβριο του 2023, ηγέτες του πλανήτη συγκεντρώθηκαν στο Ντουμπάι για την COP28, όπου συζήτησαν σχετικά με την κλιματική αλλαγή. Η Αποστολική Παραίνεση απηύθυνε την πρόσκληση προς τους παγκόσμιους ηγέτες και προς όλους εμάς, να οικοδομήσουμε έναν κόσμο περιβαλλοντικής αλληλεγγύης. «Αν υπάρχει ειλικρινές ενδιαφέρον να γίνει η COP28 ιστορικό γεγονός που μάς τιμά και μάς εξευγενίζει ως ανθρώπινα όντα, τότε μπορούμε να ελπίζουμε σε δεσμευτικές μορφές ενεργειακής μετάβασης που πληρούν τρεις όρους: να είναι αποτελεσματικές, υποχρεωτικές και να παρακολουθούνται εύκολα. Αυτό προκειμένου να επιτύχουμε την αρχή μιας νέας διαδικασίας που χαρακτηρίζεται από τρεις προϋποθέσεις: να είναι δραστική, έντονη και να βασίζεται στη δέσμευση όλων». (παρ. 59)
Οι 73 παράγραφοι της νέας, πρωτοποριακής Αποστολικής Παραίνεσης, με υπενθυμίσεις, προβληματισμούς και προτάσεις, εκφράζουν κριτική σκέψη για τους μηχανισμούς ανάπτυξης που, μέσω αντικειμενικών δεδομένων και πιεστικών παρατηρήσεων, τεκμηριώνουν την επίδραση της κλιματικής αλλαγής. Ο πάπας Φραγκίσκος ξεκάθαρα δηλώνει ότι «δεν είναι πλέον δυνατό να αμφισβητηθεί η ανθρώπινη προέλευση της κλιματικής αλλαγής» (παρ. 11) και αφιερώνει τις υπόλοιπες παραγράφους της Παραίνεσης για να απεικονίσει, με αναφορές σε μελέτες και έρευνες, τη βάση αυτής της δήλωσης, ενώ απευθύνει το έγγραφο προς «κάθε άνθρωπο καλής θελήσεως». Ωστόσο, η σκέψη του δεν σταματά μόνο στα συμπτώματα, αλλά διερευνά τις αιτίες αυτής της κατάστασης: το αυξανόμενο τεχνοκρατικό μοντέλο, την αποσιώπηση της ηθικής στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στη χρήση τεχνολογικών εργαλείων, την ειδωλολατρία του χρήματος, την παρεξηγημένη έννοια της «αξιοκρατίας», που έχει γίνει σκηνή «υπό την κυριαρχία όσων γεννήθηκαν με μεγαλύτερες δυνατότητες και πλεονεκτήματα» (παρ. 32)
Η Laudate Deum είναι επικεντρωμένη σε ένα κάλεσμα σε δράση, παροτρύνοντας όλους τους ανθρώπους καλής θελήσεως να κάνουν μεγαλύτερες προσπάθειες σε σχέση με την κλιματική κρίση. Αφού αφιερώνει εκτεταμένα βήματα του συλλογισμού του και στην ανάλυση της πολιτικής δράσης σε απάντηση της κλιματικής κρίσης – παρατηρώντας την πρόοδο και τις αποτυχίες, τα όρια και τις μέλλουσες προσδοκίες -, ο πάπας Φραγκίσκος κλείνει την Παραίνεσή του επιστρέφοντας ξανά στο πνευματικό πεδίο, ώστε να δείξει τα παγκόσμια κίνητρα που προτρέπουν τον καθέναν να κάνει το καθήκον του.
Το κείμενο επαναλαμβάνει βασικά μηνύματα που είχαν απήχηση καθόλη τη θητεία του πάπα Φραγκίσκου. Ανάμεσα σε αυτά είναι η ανησυχία για τους περιθωριοποιημένους, η φροντίδα για το περιβάλλον, η ανθρώπινη οικολογία και μια «συνοδική» προσέγγιση της λύσης των παγκόσμιων προβλημάτων. Όπως είπε και ο ίδιος «οι επιπτώσεις… που υφίστανται οι πιο ευάλωτοι άνθρωποι», το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής είναι «ένα ζήτημα στενά συνδεδεμένο με την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ζωής». Ο πλανήτης έχει γίνει ένας καθρέφτης μιας βαθιά λανθασμένης άποψης της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας. Ένα τέτοιο «τεχνοκρατικό μοντέλο» υπόσχεται απεριόριστες δυνατότητες αν αναπτυχθεί μεθοδικά. Τα τελευταία χρόνια, αυτό το μοντέλο προχώρησε ακόμη περισσότερο, με τον στόχο «να αυξήσει την ανθρώπινη ισχύ πέρα από οτιδήποτε μπορούμε να φανταστούμε, μπροστά στην οποία η μη ανθρώπινη πραγματικότητα είναι απλώς ένας πόρος στη διάθεσή της». Ωστόσο, δεν αντιπροσωπεύει πρόοδο για την ανθρωπότητα κάθε αύξηση ισχύος, ιδιαίτερα αφού «δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι έχουμε υγιή ηθική, μια κουλτούρα και μια πνευματικότητα αυθεντικά ικανή να θέτει όρια και να διδάσκει ξεκάθαρη αυτοσυγκράτηση». Το ζήτημα της ανθρώπινης ισχύος πρέπει να επανεξεταστεί, λέει ο Πάπας, και «οι άνθρωποι πρέπει να αναγνωριστούν ως μέρος της φύσης», ενώ τονίζει ότι όλα είναι συνδεδεμένα και ότι «κανείς δεν σώζεται μόνος του».
Σύντομη περιγραφή
Η Laudate Deum αποτελείται από έξι κεφάλαια. Το πρώτο ασχολείται με την Παγκόσμια Κλιματική Κρίση. Η τρέχουσα κατάσταση του κλίματος είναι ευμετάβλητη και οδεύει προς την καταστροφή, και η Παραίνεση προσδιορίζει σαφώς αυτή την πραγματικότητα. «Οι απαντήσεις μας δεν υπήρξαν επαρκείς, ενώ ο κόσμος όπου ζούμε καταρρέει και ίσως πλησιάζει στο σημείο ρήξης», γράφει ο πάπας Φραγκίσκος. Υποδεικνύοντας συντριπτικές επιστημονικές αποδείξεις ότι η κλιματική μεταβολή είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο Πάπας περιγράφει πώς τα τελευταία 200 χρόνια μόλυνσης και εξορύξεων έχουν οδηγήσει τον κόσμο σε αυτό το κρίσιμο σημείο. Η καταστροφική κατάσταση είναι ήδη εμφανής σε θανάσιμες φυσικές καταστροφές, σε οικοσυστήματα που καταρρέουν και στις αυξανόμενες θερμοκρασίες παγκοσμίως. Και παρόλα αυτά, κάποιοι εξακολουθούν να αρνούνται την κλιματική κρίση ή κοιτάζουν προς άλλη κατεύθυνση, όντας ευνοϊκοί προς το κέρδος και την παραγωγικότητα. Μπροστά σε αυτή την παραμέληση, ο πάπας Φραγκίσκος καλεί όλους να θυμούνται πόσο αλληλοσυνδέονται τα πάντα και ότι η σωτηρία είναι κοινοτική υπόθεση.
Στο δεύτερο κεφάλαιο κάνει κριτική του «τεχνοκρατικού παραδείγματος», ένα εμπόδιο που περιέγραψε για πρώτη φορά στην εγκύκλιο Laudato Si’. Η τεχνοκρατία, όπως εξηγεί το έγγραφο, είναι η πεποίθηση ότι η καλοσύνη και η αλήθεια έρχονται απευθείας από τις τεχνολογικές προόδους και την αύξηση της οικονομικής ισχύος. Στο πλαίσιο της κλιματικής κρίσης, παρέχει την ψευδαίσθηση ότι είναι δυνατό να εφευρίσκει λύσεις χωρίς να εξετάζει τα πνευματικά και οικονομικά προβλήματα που έφεραν στον κόσμο σε αυτό το σημείο. Η προσδοκία ότι μια απλή μετάβαση από τα συμβατικά στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ή η αντικατάσταση του κρέατος με κρέας κατασκευασμένο στο εργαστήριο θα είναι αρκετά για να λύσουν την κρίση, είναι μια λανθασμένη παραδοχή. Αντίθετα, ο πάπας Φραγκίσκος υπενθυμίζει ότι το ανθρώπινο πρόσωπο είναι επίσης μέρος της Δημιουργίας και δεν μπορεί να διαχωριστεί από αυτήν, όσο ισχυρές κι αν γίνουν οι επιστημονικές εξελίξεις. Αυτές οι πρόοδοι μάς λένε λίγα πράγματα για το πώς πρόκειται να χρησιμοποιηθούν στην πραγματικότητα, και πολύ συχνά το ερώτημα δεν είναι «πρέπει να γίνουν;», αλλά μόνο «είναι δυνατό;».
Στο τρίτο κεφάλαιο ο πάπας Φραγκίσκος αναφέρεται στην «αδυναμία της διεθνούς πολιτικής». Οι κυβερνήσεις κάνουν ελάχιστα για να παράσχουν πραγματική καθοδήγηση, πόσο μάλλον εποικοδομητική νομοθεσία. Ο Πάπας διαμαρτύρεται για την έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των χωρών ώστε να αντιμετωπιστεί η κλιματική κρίση, παρόλο που επιτυχείς προσπάθειες σε προηγούμενες διεθνείς ανησυχίες προσφέρουν ένα βοηθητικό μοντέλο. Το είδος συνεργασίας που οραματίζεται η Αποστολική Παραίνεση, αντίθετα, δεν ξεκινάει στα κέντρα εξουσίας αλλά στη βάση. «Δεν είναι πλέον βοηθητικό για εμάς να υποστηρίζουμε θεσμούς προκειμένου να διατηρούμε τα δικαιώματα των πιο ισχυρών χωρίς να ενδιαφερόμαστε για εκείνα όλων», δηλώνει ρητά το έγγραφο. Για πολύ καιρό, το «περιθώριο» αγνοήθηκε, οι φτωχοί και όσοι έπεσαν θύματα εκμετάλλευσης έγιναν δυστυχισμένοι από το ίδιο βρώμικο, σάπιο σύστημα που καταστρέφει τη Γη. Ο σεβασμός της αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπου και της ανάγκης της κοινής μας οικίας απαιτεί τη δημιουργία νέων παγκόσμιων μηχανισμών συζήτησης και λήψης αποφάσεων.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, κάνει μια ανασκόπηση των «Διασκέψεων για το Κλίμα: Πρόοδος και Αποτυχίες». Οι τρέχοντες παγκόσμιοι μηχανισμοί για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης είναι θεμελιωδώς ανεδαφικοί. Ο πάπας Φραγκίσκος δίνει εν συντομία την ιστορία των διασκέψεων COP, που από το 1995 πραγματοποιούνται κάθε χρόνο. Κατά τα προηγούμενα τριάντα χρόνια, αυτές οι διεθνείς διασκέψεις υπήρξαν πηγή ελπίδας, αλλά ακόμη χρειάζεται να καταλήξουν σε δράση ή σε πρόοδο. Η επιστημονική κατανόηση της κλιματικής κρίσης συνεχίζει να αυξάνεται και οι διεθνείς συμφωνίες φαινομενικά το αντανακλούν αυτό, παρόλο που, στην πραγματικότητα, αποτυγχάνουν να τις εφαρμόσουν. Πολύ συχνά, πλούσιες και ισχυρές χώρες θέτουν το δικό τους συμφέρον μπροστά από το παγκόσμιο κοινό καλό και βέβαια δεν λογοδοτούν.
«Τι να περιμένουμε από την COP28 στο Ντουμπάι;», είναι ο τίτλος του πέμπτου κεφαλαίου. Η τάση να δίνονται διεθνείς υποσχέσεις και τα έθνη να μην τις τηρούν, με απλά λόγια, πρέπει να τερματιστεί. Η κρίση είναι πλέον πολύ σοβαρή για να αγνοηθεί η ανάγκη για ουσιαστική αλλαγή. Παρότι οι νέες τεχνολογίες ή οι επιστημονικές πρόοδοι είναι σημαντικές βραχυπρόθεσμα, η αλλαγή στην οποία καλεί η Παραίνεση είναι πολύ βαθύτερη. Τα προβλήματά μας είναι πολύ βαθύτερα από τις περιβαλλοντικές ανησυχίες – είναι κοινωνικά και πολιτικά και αφορούν τους πάντες. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς βιολόγος για να ενδιαφέρεται για το μέλλον του πλανήτη και των παιδιών μας. Η COP28 έχει την ευκαιρία να είναι η διάσκεψη που επιτέλους αναγνωρίζει το πραγματικό βάθος της κρίσης που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Μπορεί να απαντήσει και να πραγματοποιήσει αληθινά, ουσιαστικά βήματα προς την κλιματική δικαιοσύνη.
Στο τελικό κεφάλαιό του, «Πνευματικά Κίνητρα», ο πάπας Φραγκίσκος προσφέρει την εικόνα μιας κοινότητας σε προσκύνημα: Ενωμένοι με τον Θεό και ο ένας με τον άλλο και με όλη τη Δημιουργία, βαδίζουμε σε ένα ταξίδι μεταστροφής που στρέφεται από την αμαρτωλή υποβάθμιση της Γης προς την πιστότητα του Θεού, του Δημιουργού των πάντων. Δεν μπορούμε να πάρουμε τη θέση του Θεού. Μια χριστιανική απάντηση στην κλιματική κρίση δεν έχει να κάνει με την ανακύκλωση ή με την αγορά κάποιου ηλεκτρικού αυτοκινήτου. Ο επανασχεδιασμένος καταναλωτισμός δεν αρκεί και πλούσιες χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι υποχρεωμένες να αποκηρύξουν τις εξορύξεις και την υπερκατανάλωση. Καλεί τους ανθρώπους όλων των θρησκειών να απαντήσουν, και υπενθυμίζει στους καθολικούς ότι, υπό το φως της πίστης, έχουν την ευθύνη να φροντίσουν την Δημιουργία του Θεού και ότι κάτι τέτοιο υπονοεί τον σεβασμό για τους νόμους της φύσης και την αναγνώριση της ομορφιάς και του πλούτου της Δημιουργίας του Θεού. Τέλος, ο πάπας Φραγκίσκος μάς προσκαλεί να βαδίσουμε σε κοινωνία, μαζί, συνοδικά, και να δεσμευτούμε σε μια συμφιλίωση με τον κόσμο που μάς στεγάζει.
Κριτική
Τα εγκύκλια έγγραφα επί της Κοινωνικής Διδασκαλίας διατυπώνουν αρχές, αντί για ειδικά μέτρα πολιτικών. Η ίδια η παραίνεση Laudate Deum δεν προσφέρει κάποια λογική για επίσημη διακήρυξη γύρω από επιστημονική κλιματολογική έρευνα, αλλά υποστηρίζει ότι τέτοια επιστημονικά αποτελέσματα είναι «αδιαμφισβήτητα». Κάποιοι κριτικοί θα απορρίψουν την παραίνεση ως έγγραφο που ταιριάζει περισσότερο στον γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών. Έτσι, θα πρέπει να τονιστεί ότι η Laudate Deum δεν είναι ένα έγγραφο αυτόνομο. Είναι μια επέκταση της εγκυκλίου Laudato Si’. Και πράγματι, είναι απαραίτητο τα δύο έγγραφα να διαβαστούν μαζί, διότι στην εγκύκλιο Laudato Si’ εκτίθεται η κριτική του πάπα Φραγκίσκου σε ό,τι αποκαλεί «τεχνοκρατικό μοντέλο». Επίσης, στην εγκύκλιο, ο πάπας Φραγκίσκος αντλεί από την θεολογία της δημιουργίας καθώς και από την θεολογική ανθρωπολογία ώστε να προσφέρει μια εναλλακτική στην «ιδέα της ατελείωτης ή απεριόριστης ανάπτυξης, που είναι τόσο ελκυστική για τους οικονομολόγους, τους χρηματοδότες και τους ειδικούς στην τεχνολογία» (παρ. 20).
Χωρίς αναφορά στο συμπλήρωμά της, η παραίνεση Laudate Deum παραμένει ένα πολιτικό έγγραφο, εκτός από λίγες παραγράφους με βιβλικά κείμενα προς το τέλος της (παράγραφοι 61-66), αφού έχει προηγηθεί η κυρίως ανάλυση και επιχειρηματολογία. Πράγματι ακούγεται σαν κείμενο των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα. Θα μπορούσε να έχει δημοσιευθεί από το Διακυβερνητικό Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), τον κύριο πόρο των Η.Ε. για την κλιματική αλλαγή. Περίπου το ένα τρίτο των 44 υποσημειώσεων αναφέρεται στο IPCC και σε σχετικές μελέτες. Οι περισσότερες από τις υπόλοιπες υποσημειώσεις είναι παραθέσεις από τις προηγούμενες εγκυκλίους του πάπα Φραγκίσκου.
Όμως όταν διαβαστεί σε συνάρτηση με την εγκύκλιο, η παραίνεση είναι ένα διαφορετικό είδος παπικού εγγράφου. Ο πάπας Φραγκίσκος παρουσιάζει με λεπτομέρειες επιστημονικά δεδομένα, μαζί με προβλέψεις, ώστε να δημιουργήσει την ανάγκη για επείγουσα δράση, γράφοντας ότι «παρόλες τις προσπάθειες να αρνηθούμε, να συγκαλύψουμε, να ωραιοποιήσουμε ή να υποβαθμίσουμε το πρόβλημα, τα σημεία της κλιματικής αλλαγής είναι εδώ και ολοένα και πιο εμφανή» (παρ. 5). Το ρητό κάλεσμα της Laudate Deum είναι για πολιτική δράση, ενώ περιέχει μια οριστική δήλωση να υπάρξει μια «απαραίτητη μετάβαση προς καθαρές πηγές ενέργειας, όπως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια, και η εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων» (παρ. 55).
Η παραίνεση είναι εκτεταμένη, σχολιάζοντας τη διαχείριση ραδιενεργών απορριμμάτων, την «αξιοκρατία» και τα προνόμια, καθώς και ολόκληρη τη δομή της οικονομίας, συμπεριλαμβάνοντας αυτό το εδάφιο: «Η νοοτροπία του μέγιστου κέρδους με ελάχιστο κόστος, μεταμφιεσμένη σε όρους λογικής, προόδου και απατηλών υποσχέσεων, καθιστά αδύνατη κάθε ειλικρινή ανησυχία για την κοινή μας οικία και κάθε πραγματική ενασχόληση με την παροχή βοήθειας στους φτωχούς και τους αναξιοπαθούντες» (παρ. 31). Αφήνει κατά μέρος ερωτήματα όπως ποιο είδος οικονομικού συστήματος – προφανώς όπου δεν αναζητείται το μέγιστο κέρδος με το ελάχιστο κόστος – θα μπορούσε να είναι καλύτερο για την προστασία του περιβάλλοντος ή για την αξιοπρέπεια των φτωχών. Υπάρχει, επίσης, μια παράξενη αντιπαράθεση στην παραίνεση Laudate Deum, δηλαδή λαμβάνονται πολύ συγκεκριμένες επιστημονικές θέσεις, ενώ οι ουσιαστικά συνδεδεμένες δηλώσεις για την οικονομία παραμένουν στο επίπεδο της αμφίβολης γενικότητας.
Κάτι πολύ καινούργιο στην παραίνεση είναι το τέταρτο κεφάλαιο, σχετικά με τις διασκέψεις για το κλίμα (παρ. 44-60). Υπάρχει μια χειροπιαστή αίσθηση ότι ο πάπας Φραγκίσκος επιθυμούσε η Αγία Έδρα να είναι πραγματικός παίκτης στη διεθνή διάσκεψη για το κλίμα στο Ντουμπάι. Η εγκύκλιος Laudato Si’ είχε δημοσιοποιηθεί με την πρόθεση να επηρεάσει την COP21 το 2015. Τώρα, η νέα παραίνεση είχε τον ίδιο σκοπό για την COP28.
Ως πολιτικό έγγραφο, η παραίνεση προσφέρει δύο αξιοσημείωτες πολιτικές δηλώσεις. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ήταν ο τόπος μιας σπουδαίας πρωτοβουλίας του πάπα Φραγκίσκου, της «Διακήρυξης για την Ανθρώπινη Αδελφοσύνη», που υπεγράφη στο Αμπού Ντάμπι το 2019 – μια χάρτα για τη χριστιανική και ισλαμική μαρτυρία της ενότητας των ανθρώπων και ένα κάλεσμα στην κοινότητα και την αδελφοσύνη. Παρόλα αυτά, ο πάπας Φραγκίσκος παρατηρεί τον παραλογισμό της πραγματοποίησης μιας διάσκεψης για την κλιματική αλλαγή στο Ντουμπάι, ένα κράτος «γνωστό ως μέγας εξαγωγέας ορυκτών καυσίμων» όπου «οι πετρελαϊκές και οι εταιρίες φυσικού αερίου καταστρώνουν νέα σχέδια εκεί, με τον στόχο να αυξήσουν ακόμη περισσότερο την παραγωγή τους» (παρ. 53).
Η παραίνεση κλείνει με λίγη διπλωματία, εκδηλώνοντας την πολιτική του πάπα Φραγκίσκου απέναντι στην Κίνα να μην χρησιμοποιεί αποθαρρυντικές λέξεις για το κομμουνιστικό καθεστώς. Η παγκόσμια πολιτική για το κλίμα αποφασίζεται πρωτίστως στο Πεκίνο, καθώς η Κίνα παράγει περισσότερες εκπομπές άνθρακα απ’ ό,τι η Βόρεια Αμερική μαζί με την Ευρώπη. Ο μεγαλύτερος παραγωγός ατσαλιού της Κίνας δημιουργεί περισσότερες εκπομπές απ’ ό,τι ολόκληρο το Πακιστάν. Για να μην θεωρηθεί η παραίνεση ως πρόκληση προς την Κίνα, ο πάπας Φραγκίσκος καθιστά ξεκάθαρο ότι δεν είναι: «Αναλογιστείτε ότι οι εκπομπές ανά άτομο στις ΗΠΑ είναι περίπου δύο φορές μεγαλύτερες από εκείνες των ατόμων που ζουν στην Κίνα» (παρ. 72). Είναι ζήτημα του «ανεύθυνου τρόπου ζωής που συνδέεται με το Δυτικό μοντέλο». Ένας απόλυτα δικαιολογημένος πολιτικός ισχυρισμός, αλλά όχι επιστημονικός. Ανεξαρτήτως του πώς αναπτύχθηκε η κλιματική κρίση, είτε θα λυθεί στο Πεκίνο, είτε δεν θα λυθεί καθόλου.
Στο τέλος του εγγράφου του, ο πάπας Φραγκίσκος εκφράζει την ζωτική σημασία τού να έχει επίγνωση ο άνθρωπος ότι φέρει την εικόνα του Θεού. «Δοξάστε τον Θεό είναι ο τίτλος αυτής της επιστολής», κλείνει ο πάπας Φραγκίσκος (παρ. 73). «Διότι όταν οι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι παίρνουν τη θέση του Θεού, γίνονται οι χειρότεροι εχθροί του εαυτού τους». Το σημείο αυτό είναι ένας άλλος τρόπος να εκφράσει την διδασκαλία της Εκκλησίας για την «ολοκληρωμένη οικολογία», που επινοήθηκε τον προηγούμενο αιώνα και για να υπογραμμίσει την διασύνδεση των ανθρώπων με τον ευρύτερο κόσμο. Προσπαθώντας να συμφιλιώσει την ευημερία και των δύο σε μια κοινωνία όπου, δυστυχώς, πολύ συχνά έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους, αυτή η προοπτική τονίζει ότι η φροντίδα για τον φυσικό κόσμο δεν είναι δευτερεύον ζήτημα, αλλά αντιθέτως είναι ουσιώδες για την ανθρώπινη ανάπτυξη.
Αν και θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αδυναμία της αποστολικής παραίνεσης Laudate Deum είναι ότι οι ανθρώπινοι υπολογισμοί υπερτερούν της θεολογίας, ωστόσο το τμήμα της παραίνεσης με τον τίτλο «Πνευματικά κίνητρα» είναι εντυπωσιακά ισχυρό και η τελική πρόταση δείχνει για ποιο λόγο το να δοξάζουμε τον Θεό πρέπει να έχει κεντρική θέση στη ζωή μας. Αντί να βρίσκεται στην αρχή της διδασκαλίας του Ποντίφικα, έρχεται στο τέλος, στο κεφάλαιο 6. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι το κείμενο μπορεί να διαβαστεί από ένα επιστήμονα, έναν ειδικό στις πολιτικές, ή έναν πολιτικό που δεν έχει καμία χριστιανική δέσμευση ή θρησκευτική πίστη, και να βγάζει νόημα παρόλα αυτά. Πρέπει να τονιστεί ότι ισχυρό θεολογικό περιεχόμενο υπάρχει στο σώμα του κειμένου, δηλαδή αναφορά στην αλληλεγγύη και την επικουρικότητα, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την αξιοπρέπεια της εργασίας, τον παγκόσμιο προορισμό των αγαθών και την υποστήριξη κάθε φτωχού και αναγκεμένου.
Συνολικά, η αποστολική παραίνεση Laudate Deum εκφράζει μια ανανεωμένη δέσμευση να περιλάβει τις πνευματικές αξίες και την ηθική σοφία των λαών, που έχουν συσσωρευτεί εδώ και χιλιετίες σε όλες τις θρησκείες. Πυροδοτεί ένα κάλεσμα γεμάτο ελπίδα για την αναδιαμόρφωση της νοοτροπίας που χρησιμοποιούμε ώστε να ανταποκριθούμε σε κοινωνικές-οικολογικές έκτακτες ανάγκες, όπως η κλιματική αλλαγή, χωρίς να βασιζόμαστε μόνο σε τεχνικές λύσεις. Αντίθετα θεμελιώνει τις δράσεις μας σε μια διαδικασία διάκρισης επί τη βάσει αξιών που θα μάς επιτρέψει να συμπεριλάβουμε πιο ολιστικές και συστημικές λύσεις. Είναι ένα κάλεσμα προς τους πολιτικούς, τον επιχειρηματικό κόσμο και προς κάθε άνθρωπο για οικολογική μεταστροφή, για άμεση και επείγουσα δράση. Η αλλαγή δεν θα είναι εύκολη. Και ωστόσο, η ζωή στον πλανήτη Γη εξαρτάται από αυτήν.
«Δοξάστε τον Θεό»: η αποστολική παραίνεση για την κλιματική κρίση