Τον άρτον ημών τον επιούσιον δος ημίν σήμερον.
Σημειώνουμε ότι το αίτημα αυτό κατέχει την κεντρική θέση στα επτά αιτήματα του Πάτερ Ημών του Ευαγγελιστή Ματθαίου και αντίστοιχα στα πέντε αιτήματα του Ευαγγελιστή Λουκά. Είναι αυτό που μας επαναφέρει άμεσα στις ανάγκες μας: στον καθημερινό άρτο. Παρατηρούμε όμως ότι παραμένει μία προσευχή επικεντρωμένη στο “εμείς”. Στην προσευχή μου δεν ανησυχώ μόνο για τις προσωπικές μου ανάγκες, αλλά και για τις ανάγκες των αδελφών μου, γεγονός που καθιστά την προσευχή αυτή μέρος μίας δυναμικής συμμετοχής. Η προσευχή θα ικανοποιηθεί πλήρως μόνο όταν όλοι οι άνθρωποι έχουν αρκετή τροφή.
Στο ελληνικό κείμενο, ο άρτος, που συμβολίζει κάθε τροφή, έχει έναν προσδιορισμό: επιούσιος. Αυτή είναι μία λέξη άπαξ – μια λέξη που δεν συναντάται πουθενά αλλού στη Βίβλο. Μας αφήνεται επομένως να εικάσουμε τη σημασία της, και έχει δώσει αφορμή για αμέτρητα σχόλια. Ο Άγιος Ιερώνυμος τη μετέφρασε στα λατινικά ως supersubstantialem (περισσότερο από ουσιαστικός). Πράγματι, αυτός ο άρτος είναι πρωτίστως ένα σύμβολο όλων των πρωταρχικών αναγκών του ανθρώπου, των βασικών για τη συντήρηση, αλλά το αίτημα της προσευχής του Κυρίου υπερβαίνει τα υλικά αγαθά. Δείχνει ότι η υλική τροφή δεν αρκεί για να θρέψει τον άνθρωπο. Επομένως για τι είδους τροφή μιλάμε;
Από την αρχή των Ευαγγελίων, στις σκηνές των πειρασμών του Ιησού στην έρημο, ας θυμηθούμε ότι ο πρώτος πειρασμός του Ιησού αφορά στην τροφή. Ο Ιησούς μπαίνει σε πειρασμό από τον Σατανά: «Αφού νήστεψε σαράντα ημέρες και σαράντα νύχτες, ο Ιησούς τελικά πείνασε. Ο Πονηρός τον πλησίασε και του είπε: ‘Αν είσαι ο Υιός του Θεού, πρόσταξε αυτές τις πέτρες να γίνουν ψωμί’. Εκείνος όμως απάντησε: ‘Είναι γραμμένο: “Ο άνθρωπος δεν θα ζήσει μόνο με ψωμί, αλλά με κάθε λόγο που βγαίνει από το στόμα του Θεού”» (Ματθ. 42-4), παραθέτοντας το Δευτ. 8:3. Ο χαρακτηρισμός του λόγου του Θεού ως τροφή του ανθρώπου είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. Στο βιβλίο της Αποκάλυψης, το τελευταίο βιβλίο της Βίβλου, κατά τη διάρκεια ενός οράματός του, ένας άγγελος δίνει εντολή στον προφήτη να “φάει” το βιβλίο (Αποκ. 10:8-9).
Ο Ιησούς μας δίνει μία άλλη προοπτική για την «πραγματική τροφή», στη συνομιλία του με τη Σαμαρείτισσα στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο 4:1-12. «Οι μαθητές επέστρεψαν από το χωριό για να αγοράσουν τρόφιμα και παρότρυναν τον Ιησού: ‘Διδάσκαλε, φάε κάτι!’. Αλλά εκείνος απάντησε: ‘Εγώ έχω να φάω τροφή που εσείς δεν την ξέρετε’. Οι μαθητές αναρωτήθηκαν: ‘Μήπως του έφερε κανείς να φάει;’. Εκείνος όμως τους είπε: ‘Δική μου τροφή είναι να εκτελώ το θέλημα εκείνου που με έστειλε, και να φέρω σε πέρας το έργο του’. (Ιω. 4:31-34) Αυτό μπορεί να μας οδηγήσει να σκεφτούμε εκείνες τις ηρωικές στάσεις, εκείνους τους στρατευμένους ή εκείνους που αντιστέκονται, που αψηφούν τους κοινούς περιορισμούς και που βρίσκουν σαφώς στη δράση την πηγή της ενέργειας που αναπτύσσουν στην πίστη ή στον αγώνα τους. Πού βρίσκει ο Πάπας Φραγκίσκος την ενέργεια για να εκπληρώσει την αποστολή του, όπως κάνει, σε ηλικία 86 ετών; Η τροφή του βρίσκεται αναμφίβολα στην επίγνωση ότι καλείται να εκπληρώσει αυτή την αποστολή.
Τέλος, ο Ιησούς επιβεβαιώνει ότι ο ίδιος είναι η αληθινή τροφή: «Εγώ είμαι ο άρτος της ζωής. Όποιος έρχεται σε μένα δεν θα πεινάσει ποτέ- όποιος πιστεύει σε μένα δεν θα διψάσει ποτέ» (Ιω. 6:35). «Ο άρτος τον οποίο θα δώσω εγώ είναι το σώμα μου, που θα το προσφέρω για να ζήσει ο κόσμος» (Ιω. 6:51). «Αυτός που τρώει τη σάρκα μου και πίνει το αίμα μου έχει ζωή παντοτινή» (Ιω. 6:54). Αυτή τη φορά είναι ο ευχαριστιακός άρτος. Το νόημα της Ευχαριστίας είναι διττό: να διατηρήσουμε τη μνήμη της θυσίας του Ιησού στον Σταυρό (πέθανε για τους πολλούς, για εμάς, για μένα) και να βρούμε σε αυτόν τον ευχαριστιακό άρτο την απαραίτητη τροφή για την εκπλήρωση της αποστολής μας μέρα με τη μέρα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, για παράδειγμα, οι αδελφές της Μητέρας Τερέζας δεν μπορούν να διανοηθούν την εκπλήρωση της αποστολής της φιλανθρωπίας τους χωρίς την καθημερινή Θεία Λειτουργία.
Σύμφωνα με την αρχαιότερη παράδοση της Εκκλησίας, η ζωή της χριστιανικής πίστης, της ελπίδας και της φιλανθρωπίας απαιτεί συνήθως τη συμμετοχή στην κυριακάτικη Θεία Λειτουργία. Εκεί διατηρούμε τη συνείδηση ότι ανήκουμε στην κοινότητα των Χριστιανών, εκεί αναπληρώνουμε τις δυνάμεις μας ακούγοντας τον λόγο του Θεού και στον ευχαριστιακό άρτο.
Από την άλλη πλευρά, ο άρτος ζητείται στο «Πάτερ ημών», για «σήμερα», θυμίζοντας ασφαλώς στους μαθητές την εμπειρία του μάννα στην έρημο (Εξ. κεφ. 16), το οποίο δινόταν «μέρα με τη μέρα» και το οποίο θα σάπιζε αν αποθηκευόταν για την επόμενη ημέρα. Αυτό υποδηλώνει ότι η χριστιανική μας ζωή πρέπει να τρέφεται από μέρα σε μέρα με αυτές τις τέσσερις διαστάσεις που αναφέρθηκαν προηγουμένως: τον υλικό άρτο, τον λόγο του Θεού, την επίγνωση της εκπλήρωσης της αποστολής που μάς έχει ανατεθεί και τον ευχαριστιακό άρτο.
Και άφες ημίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών
Μετά από αιώνες χριστιανισμού που καλλιέργησε το φόβο της κρίσης και της καταδίκης του Θεού «για τις αμαρτίες μας», η εποχή μας έχει καταργήσει αυτή την έννοια της αμαρτίας και της συγχώρεσης. Ωστόσο, η προσευχή του Κυρίου μάς υπενθυμίζει ότι χρειαζόμαστε τη συγχώρεση του Θεού όσο χρειαζόμαστε και το ψωμί.
«Αμαρτίες» ή «χρέη». Χρησιμοποιούνται και οι δύο λέξεις. Το κείμενο του Ευαγγελιστή Ματθαίου λέει: «Άφες ημίν τα χρέη ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών», ενώ ο Ευαγγελιστής Λουκάς διατυπώνει το αίτημα ως εξής: «Άφες ημίν τας αμαρτίας ημών, ως και ημείς οι ίδιοι αφίεμεν εις έκαστον των οφειλετών ημών». Το κείμενο του Ματθαίου έχει το πλεονέκτημα ότι παραμένει στην ίδια λογική του «χρέους» και της «συγχώρησης». Μας ενθαρρύνει να ανατρέξουμε στην παραβολή του αδίστακτου οφειλέτη στο Κατά Ματθαίον 18:23-35, η οποία αξίζει να εξεταστεί:
«Γι’ αυτό η βασιλεία των ουρανών μοιάζει μ’ ένα βασιλιά που θέλησε να του αποδώσουν λογαριασμό οι δούλοι του. Μόλις άρχισε να κάνει τον λογαριασμό, του φέρανε κάποιον που όφειλε δέκα χιλιάδες τάλαντα. Επειδή δεν μπορούσε να τα επιστρέψει, ο κύριός του διέταξε να πουλήσουν τον ίδιο, τη γυναίκα του, τα παιδιά του και όλα τα υπάρχοντά του και να του δώσουν το ποσό από την πώληση. Ο δούλος τότε έπεσε στα πόδια του, τον προσκυνούσε κι έλεγε: ‘δείξε μου μακροθυμία και θα σου τα δώσω όλα τα χρέη μου πίσω’. Τον λυπήθηκε λοιπόν ο κύριός του εκείνον τον δούλο και τον άφησε να φύγει• του χάρισε μάλιστα και το χρέος. Βγαίνοντας έξω ο ίδιος δούλος, βρήκε έναν από τους συνδούλους του, που του όφειλε μόνο εκατό δηνάρια• τον έπιασε και τον έσφιγγε να τον πνίξει λέγοντάς του: ‘ξόφλησέ μου αυτά που μου χρωστάς’. Ο σύνδουλός του τότε έπεσε στα πόδια του και τον παρακαλούσε: ‘δείξε μου μακροθυμία και θα σου τα ξεπληρώσω’. εκείνος όμως δεν δεχόταν, αλλά πήγε και τον έβαλε στη φυλακή ώσπου να ξεπληρώσει ό,τι του χρωστούσε. Όταν το είδαν αυτό οι σύνδουλοί του, λυπήθηκαν πάρα πολύ, και πήγαν και διηγήθηκαν στον κύριό τους όλα όσα έγιναν. Τότε ο κύριος τον κάλεσε και του λέει: ‘κακέ δούλε, σου χάρισα όλο εκείνο το χρέος επειδή με παρακάλεσες• δεν έπρεπε κι εσύ να σπλαχνιστείς τον σύνδουλό σου, όπως κι εγώ σπλαχνίστηκα εσένα;’ Και οργισμένος τον παρέδωσε στους βασανιστές ώσπου να ξεπληρώσει όσα του χρωστούσε. Έτσι θα κάνει και σ’ εσάς ο ουράνιος Πατέρας μου, αν ο καθένας σας δεν συγχωρεί τα παραπτώματα του αδερφού του μ’ όλη του την καρδιά».
Ας προσέξουμε τη δυσαναλογία του ποσού που ο δούλος χρωστούσε στον κύριό του: «εξήντα εκατομμύρια αργύρια» και του ποσού που ο δούλος απαιτούσε από τον ίδιο τον οφειλέτη του: εκατό αργύρια. Στη συνέχεια, ας σημειώσουμε ότι ο κύριος χορηγεί πολύ περισσότερα από αυτά που ζήτησε ο δούλος του. Δεν του παραχωρεί απλώς μια αναβολή στην αποπληρωμή, αλλά «διαγράφει συγχωρεί το χρέος του». Τέλος, παρατηρούμε (παρατηρήστε) ότι ο λόγος για την απίστευτη γενναιοδωρία του κυρίου είναι η «συμπόνια» του (κυριολεκτικά: «συγκινημένος μέχρι τα σπλάχνα»). Αντίθετα, ο δούλος δεν δείχνει καμία ευγνωμοσύνη προς τον κύριό του και καμία συμπόνια προς τον ίδιο τον οφειλέτη του.
Έτσι, αυτή η παραβολή μας ενθαρρύνει να δούμε την έκκληση για συγχώρεση ως χρέος ευγνωμοσύνης για την αρχική συγχώρεση που λάβαμε από τον Θεό για τα δικά μας σφάλματα. Εξ ου και το «ως», όπως δηλαδή, που συνδέει τα δύο στοιχεία του αιτήματος.
Είναι τόσο σημαντικό αυτό το αίτημα της προσευχής του Κυρίου, που το Ευαγγέλιο κατά Μάρκο, το οποίο δεν αναφέρεται στην προσευχή του Κυρίου, αναφέρει στο Μκ 11:25: «Κι όταν στέκεστε να προσευχηθείτε, να συγχωρείτε αν έχετε κάτι εναντίον οποιουδήποτε, ώστε κι ο ουράνιος Πατέρας σας να συγχωρήσει τα παραπτώματά σας».
Αυτή η παράκληση μάς δεσμεύει να κοιτάξουμε την αμαρτία κατάματα,. Να μη μείνουμε σ’ αυτήν, αλλά να στραφούμε προς τον Θεό και να Τον κοιτάξουμε ως Κύριο και Σωτήρα μας. Στη συνέχεια να προχωρήσουμε μπροστά με μία πίστη που ανανεώνεται από τόσο πολύ έλεος. Μας βάζει μάλιστα στο δρόμο της ευτυχίας, που εκφράζεται με τον μακαρισμό: «Μακάριοι όσοι δείχνουν έλεος στους άλλους, γιατί σ’ αυτούς θα δείξει ο Θεός το έλεός του» (Ματθ. 5:7).
Τέλος, είναι σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ της «συγχώρεσης» και της «συμφιλίωσης». Η συγχώρεση μπορεί να χορηγηθεί χωρίς να είναι δυνατή η συμφιλίωση. Ο Ιησούς δεν μπορούσε να συμφιλιωθεί με εκείνους που ήταν υπεύθυνοι για τα βασανιστήριά του, αλλά το Ευαγγέλιο μας λέει ότι τα πρώτα λόγια του Ιησού πάνω στον Σταυρό είναι: «Πατέρα, συγχώρεσέ τους- δεν ξέρουν τι κάνουν». Ας προσέξουμε ότι ο Ιησούς δεν φωνάζει «Σας συγχωρώ»! Η συγχώρεσή του εκφράζεται με μια προσευχή: «Πατέρα, συγχώρεσέ τους…».
Από την άλλη πλευρά, έχουμε στο Ευαγγέλιο μια σκηνή συμφιλίωσης μεταξύ του Ιησού και του Πέτρου. Ας θυμηθούμε τη σκηνή της τριπλής άρνησης του Πέτρου, την οποία διηγούνται και τα τέσσερα ευαγγέλια (Ματθ. 26, 69-75 και τα παράλληλα). Ακολουθεί η έκφραση της μεταμέλειας του Πέτρου: «Βγήκε έξω και έκλαψε πικρά». Αυτή είναι η έκφραση της συνειδητοποίησης της αμαρτίας του. Αλλά η συμφιλίωση έρχεται αργότερα, στη σκηνή της εμφάνισης του Ιησού δίπλα στη λίμνη στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο:
«Όταν, λοιπόν, έφαγαν, λέει ο Ιησούς στον Σίμωνα Πέτρο: Σίμων, γιε του Ιωνά, μ’ αγαπάς περισσότερο απ’ όσο αυτοί εδώ;». «Ναι, Κύριε», του απαντάει ο Πέτρος, «Εσύ ξέρεις πως σ’ αγαπώ». Του λέει τότε: «Βόσκε τ’ αρνιά μου». Τον ρωτάει πάλι για δεύτερη φορά: «Σίμων, γιε του Ιωνά, μ’ αγαπάς;» «Ναι, Κύριε» του αποκρίνεται εκείνος, «εσύ ξέρεις ότι σ’ αγαπώ». Του λέει τότε: «Ποίμαινε τα πρόβατά μου». Τον ρωτάει για τρίτη φορά: «Σίμων, γιε του Ιωνά, μ’ αγαπάς;». Στενοχωρήθηκε ο Πέτρος που τον ρώτησε για τρίτη φορά «μ’ αγαπάς;» και του απαντάει: «Κύριε, εσύ τα ξέρεις όλα• εσύ ξέρεις ότι σ’ αγαπώ». Του λέει τότε ο Ιησούς: «Βόσκε τα πρόβατά μου». (Ιω. 21, 15-17). Η συμφιλίωση εκφράζεται με την ανανεωμένη εμπιστοσύνη.