Στην ιστορία της Ευρώπης, όπως αργότερα κατά την περίοδο της δημιουργίας και της απελευθέρωσης των νέων εθνών του Τρίτου Κόσμου, η αποφασιστική επιρροή του εθνικισμού είναι αναμφισβήτητη: αφομοίωση- ένταξη των ατόμων σε ένα σύνολο, δημιουργικά κίνητρα για τον πολιτισμό, σταθεροποίηση της αυτοεκτίμησης στον πολιτικό και πολιτιστικό χώρο, συλλογική χειραφέτηση κτλ. Από την άλλη πλευρά, πολλά έθνη, ιδιαιτέρως τα μικρά που ενδεχομένως δεν έχουν κρατική οντότητα, φοβούνται σήμερα πως απειλείται η ταυτότητα και ύπαρξή τους μέσα στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον όπου ζούμε. Ο αγώνας για την επιβίωση μπορεί να αποσταθεροποιήσει τον εθνικισμό, αλλά και τουλάχιστον στα μάτια των ενδιαφερομένων, μπορεί να τον νομιμοποιήσει.
Οπωσδήποτε όμως πρέπει να διερωτηθούμε αν ο ρόλος συνοχής του εθνικισμού μπορεί να αντισταθμίσει τις καταστροφικές συνέπειές του. Στον εθνικισμό διαφαίνεται η θέληση για δύναμη και εξουσία, που συνοδεύεται από ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των άλλων και από μια πάση θυσία αναζήτηση χειραφέτησης, λαϊκής ή εθνικής.
Η σύγχρονη εποχή βρίσκεται σε μια κατάσταση πρωτόγνωρη. Οι μοντέρνες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από την πολυμορφία τους και από την απώλεια της κοινής αποδοχής των αξιών. Στον χώρο της θρησκείας, μονάχα μια μειονότητα ανθρώπων είναι συνδεδεμένη με την Εκκλησία. Οι πιο πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν τη θρησκεία που συνθέτουν στα μέτρα τους ή απλώς ζουν θρησκευτικώς αδιάφοροι. Σε αυτό το πλαίσιο, ο θρησκευτικός εθνικισμός συνδυάζει την πίστη σε μια θρησκεία ή σε ένα δόγμα με τον εθνικισμό, είτε πολιτικοποιώντας τη θρησκεία, είτε ιεροποιώντας την πολιτική.
Εν πάση περιπτώσει το έθνος θεωρείται ως κατάλληλο να παράσχει πρόσφορο έδαφος σε ιδεολογίες που διεκδικούν το απόλυτο. Μάλλον πρόκειται για λύση που επιβάλλεται προκειμένου να εξασφαλιστεί η ενοποιός δύναμη ενός συνόλου ανθρώπων, του λαού – Κράτους, της γλωσσικής κοινότητας κ.τ.λ.- επειδή δεν υπάρχει άλλο σημείο αναφοράς. Ο εθνικισμός δημιουργεί, εκ των έσω, τον δικό του ιερό μικρόκοσμο.
Έχουμε από τη μια πλευρά τον θρησκευτικό εθνικισμό που έχει έναν ρόλο συνοχής. Από την άλλη πλευρά όμως, ο ιδεολογικός πλουραλισμός της σύγχρονης εποχής και η «αφιεροποίηση» του κόσμου είναι πλέον δεδομένα. Με τα δεδομένα της εποχής αυτής, καμιά θρησκεία δεν μπορεί να δημιουργήσει ή να εγγυηθεί μια κοινωνική ενότητα για όλη την ανθρώπινη κοινωνία ή και για πολύ εκτεταμένες περιοχές. Και όμως, η θρησκεία φαίνεται να έχει διάφορες δυνατότητες να υπερπηδήσει τους εθνικιστικούς και άλλους εγωισμούς. Συσπειρώσεις στη βάση και πνευματικά κινήματα των μεγάλων Εκκλησιών οργανώνουν τη δράση τους πέρα από τα εθνικά, κρατικά ή γλωσσικά σύνορα. Στην καθημερινή ζωή, πάρα πολλές είναι οι θρησκευτικές κοινότητες που προβάλλουν απέναντι στον εθνικισμό την πρακτική δραστηριότητα της συμφιλίωσης και την κοινοτική ζωή τους που υπερνικά τον εθνικισμό. Υπάρχουν λοιπόν πολλές ζωντανές αποδείξεις που πείθουν τον καθένα ότι ο εθνικισμός μπορεί να ξεπεραστεί.
Οι Εκκλησίες και η θρησκεία, μόνες τους, δεν θα κατορθώσουν να νικήσουν τον εθνικισμό. Μπορούν όμως να διεγείρουν τον διάλογο για την αλληλοκατανόηση των ανθρώπων μεταξύ τους και να ευνοήσουν σε κάθε χώρα την αναγνώριση των εμπειριών και αιτημάτων άλλων εθνών και Κρατών. Με αυτόν τον ρεαλιστικό τρόπο θ’ ανοίξει ο δρόμος προς τον κατευνασμό του εθνικισμού. Ο π. David Hollenbach τ.Ι., με το άρθρο του «Θρησκευτικός εθνικισμός και η ‘κουλτούρα της συνάντησης’ του πάπα Φραγκίσκου» προσφέρει μια διέξοδο από τον θρησκευτικό εθνικισμό προτείνοντας ως αντίδοτο την αναγνώριση της αξίας και της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων.
Στο παρόν τεύχος θα βρείτε επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα και πλούσια σε βάθος συνέντευξη του επισκόπου Tomáš Halík στον π. François Euvé τ.Ι., διευθυντή του γαλλικού ιησουίτικου περιοδικού Études που μιλά για την εργαλειοποίηση του χριστιανισμού από τον εθνικισμό, μέσα από την εμπειρία του στην κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία. Τέλος, θα διαβάσετε ένα άρθρο του π. José Frazγo Correia τ.Ι., σχετικά με τη μορφή που θα μπορούσε να πάρει ο χριστιανισμός του μέλλοντος, βασίζοντας το άρθρο του σε παρατηρήσεις και σκέψεις από βιβλίο που έγραψε ο επίσκοπος Tomáš Halík.
Περιεχόμενα 1141
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
– Ο θρησκευτικός εθνικισμός και η “κουλτούρα της συνάντησης” του πάπα Φραγκίσκου
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
– Η εργαλειοποίηση του χριστιανισμού από τον εθνικισμό
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Τι μορφή θα πάρει ο χριστιανισμός του μέλλοντος;
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
– Η θρησκεία στη φιλοσοφία του Πραξιακού Ιδεαλισμού του Giovanni Gentile
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
– Σκέψεις γύρω από την Κυριακή Προσευχή (μέρος β’)