Από το 1891, όταν ο πάπας Λέων ΙΓ΄ έγραψε την εγκύκλιο Rerum Novarum, σε απάντηση των κοινωνικών προβλημάτων, ιδιαιτέρως του ζητήματος της εργασίας που προέκυψε κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη, η Καθολική Εκκλησία άρχισε να διαμορφώνει την Κοινωνική Διδασκαλία της σχετικά με την εργασία.
Η εργασία θα πρέπει να είναι μια σφαίρα όπου η αξία του ανθρώπου να μπορεί να αναδεικνύεται. Κατά τα τελευταία εκατό χρόνια, η Κοινωνική Διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας επί του θέματος αυτού έχει παρουσιαστεί σε πέντε εγκυκλίους, οι οποίες, από τη μία πλευρά, εφαρμόζουν την παράδοση της πίστης στο εργατικό ζήτημα και από την άλλη πλευρά αναπτύσσουν μια μοναδική θεωρία που διαφέρει από εκείνη της ελεύθερης οικονομίας και από εκείνη του σοσιαλισμού. Η καθολική θεώρηση της εργασίας βασίζεται στη χριστιανική ανθρωπολογία και στον σεβασμό για το ανθρώπινο πρόσωπο. Οι πέντε εγκύκλιοι ασχολούνται με το ίδιο ζήτημα, παρόλα αυτά εξελίσσουν τη σκέψη γύρω από το εργατικό ζήτημα. Ειδικά η εγκύκλιος του αγίου πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄ Για την ανθρώπινη εργασία (Laborem Exercens) ξεχωρίζει για τη νέα κατανόηση της εργασίας, την οποία διακρίνει στην υποκειμενική και στην αντικειμενική διάστασή της, και δίνει προτεραιότητα στην πρώτη έναντι της δεύτερης, καθώς και στην εργασία έναντι του κεφαλαίου. Κάνοντας διάκριση ανάμεσα στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας και στο δικαίωμα στη χρήση της, η εγκύκλιος τονίζει την ευθύνη του κράτους να εκπληρώνει τις βασικές ανάγκες του κοινού καλού και του σεβασμού προς το ανθρώπινο πρόσωπο. Η καθολική θεώρηση της εργασίας επιβεβαιώνει τις ιδέες των δύο κύριων σχολών σκέψεως σχετικά με την εργασία, αλλά συμβάλλει σε αυτές προσφέροντας ένα μεγάλης εμβέλειας όραμα της εργασίας.
Οι διδασκαλίες της Εκκλησίας σχετικά με την αξιοπρέπεια και την εργασία είναι ξεκάθαρες. Ωστόσο, ρόλος της Κοινωνικής Διδασκαλίας δεν είναι να μάς δώσει την εικόνα μιας ουτοπικής ζωής. Εκείνο που κάνει είναι μάλλον να μάς προσφέρει ένα όραμα του τι θέλει ο Θεός για εμάς και επομένως μάς εμπνέει να εργαζόμαστε για την πραγματοποίηση αυτού του οράματος στη δική μας ζωή και στη ζωή των άλλων ανθρώπων. Η Εκκλησία δεν μπορεί και δεν προσφέρει συγκεκριμένες λύσεις σε κάθε πρόβλημα. Άλλωστε η Κοινωνική Διδασκαλία είναι καθολική και διαχρονική, και οι απαντήσεις που δίνουμε ποικίλλουν ανάλογα με τους πολιτισμούς και τις εποχές. Αντίθετα, η Καθολική Εκκλησία προσφέρει μια μεθοδολογία με την οποία μπορούμε να διακρίνουμε πώς να ανταποκριθούμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο σε καταστάσεις στις οποίες δεν εκπληρώνεται το θέλημα του Θεού. Και σήμερα, που αλλάζουν τα πράγματα στον τομέα της εργασίας, η μεθοδολογία αυτή παραμένει διαχρονική και απόλυτα χρήσιμη.
Το μοντέλο πάνω στο οποίο βασίστηκαν οι τρεις προηγούμενες επαναστάσεις, δηλαδή οι κάθετες και οι οριζόντιες σχέσεις, ο χώρος και οι χρόνοι εργασίας, σήμερα αλλάζουν. Διανύουμε την 4η βιομηχανική επανάσταση, που λέγεται και Επανάσταση 4.0 και που μεταμορφώνει το τοπίο της εργασίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο καινούργιο αυτό σενάριο που διαμορφώνεται, δεν είναι απαραίτητο οι εργαζόμενοι να βρίσκονται στον φυσικό χώρο της εταιρείας για την οποία εργάζονται, ούτε και να δουλεύουν σε καθορισμένο ωράριο. Οι μεγάλες επιχειρήσεις προωθούν πλέον μια αλλαγή που δείχνει ασταμάτητη. Η «αποδιαμεσολάβηση» τροποποιεί είτε τους χώρους, χάρη στις ψηφιακές πλατφόρμες που επιτρέπουν την διασυνδεδεμένη εργασία, είτε τους χρόνους εργασίας, που δεν έχουν πλέον να κάνουν τόσο με την ποσότητα, αλλά με την ποιότητα της παραγωγικότητας και τα αποτελέσματα. Μαζί με αυτά, αλλάζουν και οι σχέσεις εργασίας, καθώς ευνοείται η αυτονομία και η ευελιξία. Αν και στη χώρα μας τα πράγματα παραμένουν ακόμη παραδοσιακά, η ταχύτατη διάδοση αυτού του τρόπου εργασίας γίνεται σιωπηρά και ραγδαία, αλλάζοντας το τοπίο για όσους δεν μπορούν πλέον να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις και για όσους δεν προλαβαίνουν να ενημερώσουν τις επαγγελματικές δεξιότητές τους. Η ανεργία που μαστίζει τους νέους και τους άνω των 50 ετών είναι μια οδυνηρή πραγματικότητα που πλήττει την αξιοπρέπεια του ατόμου.
Σε αυτές τις συνθήκες, σήμερα η Κοινωνική Διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας έρχεται να τονίσει το πρωτείο του ανθρώπου επί του κεφαλαίου και της τεχνολογίας και προσφέρει ένα πιο υγιές όραμα για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου και την ανθρώπινη ευημερία.
Στο παρόν τεύχος εξετάζουμε, μεταξύ άλλων, τι έχει να μας πει η Κοινωνική Διδασκαλία σχετικά με την ηθική στον χώρο της εργασίας. Ο π. Marcin Baran, τ.Ι., τη συγκρίνει με τη μαρξιστική θεωρία. Η κ. Αναστασία Γρίβα, εκπαιδευτικός, και ο Δρ Στέφανος Αρμακόλας, μέλος ΕΔΙΠ του Πανεπιστημίου Πατρών, μάς μιλούν για τις ψηφιακές δεξιότητες μέσω της χρήσης των τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας στην κατάρτιση για την αγορά εργασίας. Και ο Καθηγητής ΑΣΠΑΙΤΕ, κ. Ιωάννης Φραγκούλης, και η κ. Θεοδώρα Παπαγεωργίου, εκπαιδευτικός, γράφουν για τη σπουδαιότητα των ψηφιακών δεξιοτήτων για τη διαβίωση στον 21ο αιώνα. Τέλος, ο Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ, κ. Σταύρος Γιαγκάζογλου, μάς μιλάει για τη συμβολή του μεγάλου καθολικού θεολόγου Yves Congar στον διάλογο ορθοδόξων και καθολικών.
Περιεχόμενα 1139
ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Εργασία και ηθική στον 21ο αιώνα
– Εργασία και ηθική στον 21ο αιώνα
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
– Η εγκύκλιος επιστολή Rerum Novarum – η απάντηση της Εκκλησίας στις ανάγκες της εποχής
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
– Η κατοχή δεξιοτήτων ως προϋπόθεση για τη διαβίωση στον 21ο αιώνα
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
– Ο Άγιος Φραγκίσκος ντε Σαλ, ένας πνευματικός καθοδηγητής που διαπέρασε τους αιώνες
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
– Η συμβολή του Yves Congar στον διάλογο ορθοδόξων και καθολικών