Ιωσήφ Φραγκούλης, Καθηγητής, Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΑΣΠΑΙΤΕ), sfaka@otenet.gr Θεοδώρα Παπαγεωργίου, Εργαστηριακός Συνεργάτης, Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (ΑΣΠΑΙΤΕ), tpapageorgiou@aspete.gr
Εισαγωγή
Στην εποχή του 21ου αιώνα απαραίτητη κρίνεται η κατοχή δεξιοτήτων από τους πολίτες στο πλαίσιο μιας τεχνολογικά εξελιγμένης και διαπολιτισμικά οριοθετημένης κοινωνίας, στην οποία οι πολίτες καλούνται να έρθουν σε επαφή με ανθρώπους από διαφορετικά γεωγραφικά σημεία, οι οποίοι προσδιορίζονται με διαφορετικά πολιτισμικά και κοινωνικά κριτήρια. Μερικές από τις δεξιότητες που χρειάζεται να κατέχουν είναι η αποτελεσματική επικοινωνία, η διαχείριση της πληροφορίας, η ενσυναίσθηση, η επίλυση προβλήματος, η αποτελεσματική χρήση της τεχνολογίας κ.α.
Την ανάγκη αυτή καθιστούν περισσότερο επιτακτική και οι διεθνείς κοινωνικές αλλαγές και ανακατατάξεις, οι οποίες επιβάλλουν την προσαρμογή μας σε διαρκώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα, όπου χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουμε αξίες, αντιλήψεις και στάσεις με στόχο την αρμονική συνύπαρξη και την προσωπική ανάπτυξη και εξέλιξη.
Στην Agenda 2030 του ΟΗΕ για την αειφόρο ανάπτυξη οι στόχοι συγκλίνουν στην προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων και σε μια ισορροπημένη ανάπτυξη του οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού τομέα.
Συγκεκριμένα, για να μπορέσουμε να αντεπεξέλθουμε με επιτυχία στις διαρκείς αλλαγές, χρειάζεται να αναπτύσσουμε ευελιξία, να αναγνωρίζουμε τα δυνατά και αδύνατα σημεία τους, να θέτουμε στόχους και να σχεδιάζουμε τρόπους επίτευξής τους. Σημαντικά εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τις όποιες προκλήσεις είναι εκτός από τις επιστημονικές γνώσεις οι δεξιότητές που αποκτάμε σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας και καλλιεργούμε συνεχώς.
Εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου «δεξιότητα»
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία οι δεξιότητες και οι ικανότητες συναντώνται ομαδοποιημένες με διαφορετικούς τρόπους κάτω από διαφορετικές περιγραφές και ορισμούς, όπως βασικές (key/basic/core), γενικές (general/generic), ήπιες (soft), μεταβιβάσιμες (transferable), τεχνικές/πρακτικές (hard), δεξιότητες και ικανότητες του 21ου αιώνα κα. αναφερόμενες συνήθως στις δεξιότητες, ικανότητες που είναι απαραίτητες και σημαντικές για όλους όσους έχουν ως στόχο την εκπαιδευτική, επαγγελματική πρόοδο καθώς και την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη (Λαλιώτη, 2019).
Σύμφωνα με το νέο θεματολόγιο δεξιοτήτων για την Ευρώπη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2016) στο πλαίσιο της: «συνεργασία για την ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού, της απασχολησιμότητας και της ανταγωνιστικότητας» o όρος «δεξιότητες» χρησιμοποιείται γενικότερα για να περιγράψει «τι γνωρίζει, τι κατανοεί και τι μπορεί να κάνει ένα άτομο». Σύμφωνα με άλλο ορισμό, ο όρος «δεξιότητα» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ικανότητα (ability) εφαρμογής γνώσεων και χρησιμοποίησης τεχνογνωσίας (know-how) για την εκπλήρωση εργασιών και την επίλυση προβλημάτων (Cedefop, 2014: 227). Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων, οι δεξιότητες διακρίνονται σε γνωστικές (cognitive), στις οποίες ανήκουν η χρήση λογικής, διαισθητικής και δημιουργικής σκέψης και πρακτικές (practical), οι οποίες περιλαμβάνουν τη χειρωνακτική επιδεξιότητα και τη χρήση μεθόδων, υλικών, εργαλείων και οργάνων (Καραλής&Λιντζέρης, 2022). Στο γλωσσάρι Cedefop της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2008) η «δεξιότητα» ορίζεται ως η ικανότητα να εκτελεί κάποιος εργασίες και να επιλύει προβλήματα, ενώ η «ικανότητα» αφορά στην εφαρμογή μαθησιακών αποτελεσμάτων σε ένα καθορισμένο πλαίσιο (εκπαίδευση, εργασία, προσωπική ή επαγγελματική ανάπτυξη).
Επιπλέον, στη βιβλιογραφία συναντάμε τον όρο δεξιότητες του 21ου αιώνα, οι οποίες ορίζονται από τον Dede (2010) ως ένα σύνολο δεξιοτήτων και ικανοτήτων που είναι απαραίτητες, εάν θέλουμε να θεωρούμαστε επιτυχημένοι σ’ έναν τεχνολογικά υποστηριζόμενο κόσμο. Η έννοια της δια βίου μάθησης αποκτά υπόσταση, μιας και οι εκπαιδευόμενοι δύναται να προσαρμοστούν και να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις (OECD, 2017).
Μερικές από τις δεξιότητες προσδιορίζονται στον ακόλουθο πίνακα, ενταγμένες σε διαφορετικά πλαίσια δεξιοτήτων:
Μελετώντας τον πίνακα προκύπτουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των πλαισίων, οι οποίες αποτυπώνονται στον ακόλουθο πίνακα:
Από τον πίνακα προκύπτει ότι οι κοινωνικές δεξιότητες προτάσσονται ως οι σημαντικότερες σε όλα τα πλαίσια, καθώς η ικανότητα του ατόµου να συνεργάζεται είναι απαραίτητη για στόχους που δεν μπορούν να επιτευχθούν ατομικά, αλλά προϋποθέτουν την ένωση και τη συνεργασία ατόμων(Voogt&Roblin, 2010).
Σε αντίθεση η διαχείριση και επίλυση συγκρούσεων, μολονότι η σύγκρουση αποτελεί στοιχείο της κοινωνικής πραγματικότητας και επομένως αναπόσπαστο κοµµάτι των ανθρώπινων σχέσεων, ωστόσο, δεν προτάσσεται ως σημαντική από όλα τα πλαίσια, καθώς τη συναντάμε μόνο σε ένα. Από την άλλη, αξίζει να σημειωθεί πως απουσιάζει η διαπολιτισμική δεξιότητα, η οποία σύµφωνα µε τον Diekamp (στο Κανακίδου-Παπαγιάννη, 2003),εμπεριέχει τη διαδραστική ευαισθησία, ευκαμψία αντιλήψεων και στάσεων, αυτοπεποίθηση, συνειδητότητα του ίδιου πολιτισμού, αποδοχή της ετερότητας, ικανότητα δυναμικής διαχείρισης αντιφάσεων και αντιθέσεων και ενσυναίσθηση, ιδιότητες με τις οποίες πρέπει να είναι εφοδιασμένος ο πολίτης που διαβιώνει στα σύγχρονα πολυπολιτισμικά περιβάλλοντα.
Παράλληλα, από την ομάδα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής(OECD, 2002, CEDEFOP, 2001, 2002)υποστηρίχθηκε ότι ο σύγχρονος πολίτης χρειάζεται να διαθέτει οκτώ δέσμες «ικανοτήτων–κλειδιών» ανάμεσα στις οποίες ανήκουν οι «διαπροσωπικές, διαπολιτισμικές και κοινωνικές ικανότητες». Αυτή η δέσμη περιλαμβάνει συγκεκριμένα (Κόκκος, 2005):
Γνώσεις
• Κατανόηση του κώδικα συμπεριφοράς διαφορετικών κοινωνιών
• Κατανόηση της έννοιας του ατόµου, της οµάδας, της κοινωνίας, της κουλτούρας και της ιστορικής τους εξέλιξης.
• Κατανόηση της διαπολιτισµικής διάστασης της Ευρώπης και των άλλων κοινωνιών.
∆εξιότητες
• Εποικοδοµητική επικοινωνία.
• Εµπιστοσύνη και αλληλοκατανόηση
• Διαχείριση των αρνητικών συναισθηµάτων
• ∆ιαπραγµάτευση
Στάσεις
• Σεβασµός για τους άλλους, αποδοχή του διαφορετικού
• Υπερπήδηση στερεοτύπων και προκαταλήψεων
• Ευθύτητα και ειλικρίνεια
Αντίστοιχα, σε άλλο κείμενο του ΟΟΣΑ συναντάμε τρεις άλλους τύπους διάκρισης των βασικών, γενικών δεξιοτήτων/ ικανοτήτων:
• τις γνωστικές δεξιότητες/ικανότητες που αφορούν τη χρήση της γλώσσας, των αριθμών και των αναγκαίων συλλογισμών για την απόκτηση της γνώσης, καθώς και τις μεταγνωστικές δεξιότητες που αναφέρονται στην αναγνώριση των γνώσεων, των δεξιοτήτων, των στάσεων και των αξιών μας και περιλαμβάνουν την κριτική και δημιουργική σκέψη, τη μάθηση για τη μάθηση, την αυτορρύθμιση και τον αναστοχασμό (Κόκκος, 2005).
•τις κοινωνικές και συναισθηματικές που αφορούν τις ατομικές ικανότητες και προσφέρουν τη δυνατότητα σύναψης διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Σε αυτές ανήκουν η ενσυναίσθηση, η υπευθυνότητα, η συνεργασία, η αλληλοκατανόηση, το ομαδικό πνεύμα κ.α (Κόκκος, 2005).
• τις πρακτικές και φυσικές που αφορούν τη χρήση εργαλείων και τον χειρισμό αντικειμένων για την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών. Αναγκαία συνθήκη για την ανάληψη ευθύνης είναι η ανάπτυξη ήθους και πνευματικής ωριμότητας, ώστε να είναι εφικτή η αξιολόγηση των ενεργειών και αποφάσεων μέσα από το πρίσμα των προσωπικών και κοινωνικών εμπειριών, στόχων, γνώσεων, αξιών και ηθικών κανόνων (Haste, 2018, OECD, 2018; OECD, n.d).
Συμπεράσματα
Η ανάπτυξη ποικίλων γνωστικών καικοινωνικο-συναισθηματικών δεξιοτήτων είναι πρωτεύουσας σημασίας, ώστε οι εκπαιδευόμενοι και μελλοντικοί πολίτες να μπορέσουν να διαμορφώσουν το προφίλ του ενεργού πολίτη. Σε αυτό μπορεί να συμβάλει η τυπική εκπαίδευση και κατάρτιση, η οποία θα πρέπει να τους εφοδιάζει με δεξιότητες που θα οδηγούν στην προσωπική ανάπτυξη και την επαγγελματική και κοινωνική πρόοδο.Έτσι, εκτός από τις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, θετικών επιστημών και ξένων γλωσσών, δεξιότητες όπως οι ψηφιακές ικανότητες, η κριτική σκέψη, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και η ικανότητα για μάθηση αποτελούν προϋπόθεση για μια ομαλή διαβίωση στον σύγχρονο κόσμο.
Αναμφίβολα, οι δεξιότητες αυτές πρέπει να ενισχύονται δια βίου και η διαδικασία ανάπτυξής τους να αρχίζει από πολύ νωρίς. Βασικός στόχος, λοιπόν, στην κοινωνία της μάθησης θα πρέπει να είναι όχι μόνο η διδασκαλία στείρων γνώσεων, αλλά η ανάπτυξη και καλλιέργεια ποικίλων και ισχυρών δεξιοτήτων, που θα συμβάλλουν ενεργά, ώστε ο κάθε μαθητής να μετασχηματιστεί σ’ έναν σκεπτόμενο και κυρίως ενεργό πολίτη. Έναν πολίτη που θα είναι ικανός να αξιολογεί, να διαχειρίζεται, να κατανοεί, να παράγει την πληροφορία και τη γνώση και να ανταποκρίνεται σε προβλήματα. Στο πλαίσιο αυτών των στοχεύσεων η ανάγκη αναδιαμόρφωσης του εκπαιδευτικού συστήματος, των προγραμμάτων του καθώς και του τρόπου που λειτουργούν τα σχολεία, κρίνεται επιτακτική.
Βιβλιογραφία
CEDEFOP, (2001). National actions to implement Lifelong Learning in Europe, Eurydice, Brussels.
CEDEFOP, (2002). Κατάρτιση και μάθηση με στόχο την απόκτηση ικανοτήτων, Λουξεμβούργο.
Cedefop, (2008). Terminology of European education and training policy. A selection of 100 key terms. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
Cedefop (2014). Terminology of European education and training policy. Second edition. Aselection of 130 key terms. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
Dede, C. (2010). Στο R. B. J.Bellance, Comparing frameworks for 21st century skills (σσ. 51-76). Bloomington: ΙΝ: SolutionTreePress.
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2016) Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και τη Επιτροπή των Περιφερειών: Νέο θεματολόγιο δεξιοτήτων για την Ευρώπη. Συνεργασία για την ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού, της απασχολησιμότητας και της ανταγωνιστικότητας. Βρυξέλλες, 10.6.2016 COM (2016) 381 final.
Haste, H. (2018), Attitudes and Values and the OECD Learning Framework 2030: A Critical Review of Definitions, Concepts and Data., OECD, http://www.oecd.org/education/2030/.
Κανακίδου, Ε., Παπαγιάννη, Β. (2003). Από τον πολίτη του έθνους στον πολίτη του κόσμου, Αθήνα: Τυπωθήτω.
Καραλής, Θ. & Λιντζέρης, Π. (επ.) (2022) Λεξικό Eκπαίδευσης Eνηλίκων. Αθήνα: Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων
Κόκκος, Α. (2005). Να αναπτύξουμε τις κοινωνικές ικανότητες: Για ποιο λόγο και με ποιον τρόπο; Στα πρακτικά του 2ου διεθνούς συνεδρίου «Εκπαίδευση Ενηλίκων και Κοινωνικές Δεξιότητες», Αθήνα, 16-18 Δεκεμβρίου 2005, σελ.9
Λαλιώτη, Β. (2019). Στρατηγικές Δεξιοτήτων: Αναζητώντας τις Βασικές Αρχές και τα Δομικά Συστατικά τους. Αθήνα: ΕθνικόΙνστιτούτοΕργασίαςκαιΑνθρώπινουΔυναμικού.
OECD. (2002). Definition and Selection of Competencies: Theoretical andConceptual Foundations (DeSeCo), Paris:OECD,.
OECD. (2017). Educational Opportunity for All: Overcoming Inequality throughout the Life Course. Paris: OECD Publishing.
Voogt, J., & Roblin, N. P. (2010). 21st century skills discussion paper. University of Twente, 10.