Διαδικτυακή έκδοση της κοινότητας των Ιησουιτών στην Ελλάδα / ISSN 2945-1736

ΚΟΙΝΩΝΙΑΗθική ενίσχυση και Μηχάνημα του Θεού

Ηθική ενίσχυση και Μηχάνημα του Θεού

Ηθική ενίσχυση και Μηχάνημα του Θεού

Μέγεθος Κειμένου-+=

Ο Julian Savulescu και ο Ingmar Persson στο άρθρο τους με τίτλο «Ηθική Ενίσχυση, Ελευθερία και το Μηχάνημα του Θεού» (στο Conatus 2, 2017, σσ. 9-31), καθώς και στο βιβλίο τους «Unfit for the Future: The Need for Moral Enhancement» [μτφρ. «Ακατάλληλοι για το μέλλον: Η ανάγκη για ηθική ενίσχυση»] (Εκδ. Oxford 2012), ισχυρίζονται ότι η ηθική ενίσχυση είναι η μόνη δυνατή λύση για την επίλυση των προβλημάτων που προκύπτουν από την κακή χρήση της τεχνολογίας. Οι δύο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι χάρη στην επιστήμη και την τεχνολογία, ο άνθρωπος άλλαξε ριζικά τις συνθήκες της ζωής του ενώ η ηθική του ψυχολογία παρέμεινε αναλλοίωτη στο πέρασμα της τεχνολογικής και κοινωνικής αυτής επανάστασης, η οποία συνεχίζει να εκδηλώνεται με αυξανόμενη ταχύτητα. Οι δύο συγγραφείς υποστηρίζουν επίσης ότι ο άνθρωπος δεν είναι προικισμένος με μια επαρκή ηθική ψυχολογία που του επιτρέπει να αντιμετωπίζει τα πιεστικά ηθικά προβλήματα που δημιουργούν οι νέες συνθήκες ζωής. Μεταξύ των βασικών προβλημάτων είναι η δυνατότητα χρήσης όπλων μαζικής καταστροφής, η κλιματική αλλαγή και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Από μια δαρβινική σκοπιά, αναφέρεται ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που έχει εξελιχθεί υπό την επίδραση ορισμένων πιέσεων και ότι η ηθική υπάρχει για να διευκολύνει τον συντονισμό και την επιβίωση μικρών ομάδων. Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρείται ότι η ανθρώπινη φύση έχει εγγενή φυσικά, γνωστικά, συναισθηματικά και ηθικά όρια που καθιστούν δύσκολη την προσαρμογή στο νέο τεχνολογικό σενάριο, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι προσαρμοσμένος για το μέλλον. Αν και δεν αποκλείονται οι πολιτιστικές και κοινωνικές επιρροές, θεωρείται ότι η ηθική συμπεριφορά έχει μια σημαντική βιολογική, γενετική και νευροβιολογική βάση που είναι επιρρεπής σε τροποποίηση. Η σκόπιμη τροποποίηση της φύσης από την επιστήμη με σκοπό τη βελτίωση της ηθικής ικανότητας του ανθρώπου ονομάζεται «ηθική ενίσχυση». Για τους δυο συγγραφείς η επιστημονική τροποποίηση της φύσης φαίνεται να συνιστά ηθική επιταγή, αφού η επιστήμη μας βοηθά να είμαστε καλύτεροι από τη φύση. Ο Savulescu και ο Persson θεωρούν ότι η παραδοσιακή ηθική εκπαίδευση και οι κοινωνικοπολιτικές τεχνικές είναι ανεπαρκείς για να ενισχύσουν τα ηθικά κίνητρα που εγγυώνται τη συνετή και έγκαιρη χρήση της τεχνολογίας. Προσφέρουν έναν χάρτη της ηθικής της κοινής λογικής και ορισμένες ψυχολογικές διαθέσεις που σχετίζονται με αυτήν. Η ηθική της κοινής λογικής, τυπική της ανθρώπινης φύσης, είναι το αποτέλεσμα ενός συνόλου ψυχολογικών διαθέσεων που έχουν την προέλευσή τους στην ιστορία της εξέλιξης. Τέτοιες ψυχολογικές διαθέσεις είναι το αντικείμενο της ηθικής ενίσχυσης. Οι συγγραφείς θεωρούν ότι η γνωστική ενίσχυση που στοχεύει στην τελειοποίηση του ηθικού συλλογισμού, αν και απαραίτητη, είναι ανεπαρκής για την επίτευξη ηθικής ενίσχυσης: οι ηθικές διαθέσεις αποτελούν το βαθύ κίνητρο της συμπεριφοράς που προκαλούν ηθικές αντιδράσεις και ανθρώπινες ενέργειες. Λόγω της μεγαλύτερης ευκολίας που έχει ο άνθρωπος να βλάπτει παρά να βοηθά, η ηθική της κοινής λογικής εξελίχθηκε επιτρέποντας στις ανθρώπινες ομάδες να συνυπάρχουν. Αυτό το γεγονός εξηγεί γιατί η ηθική δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο μην κάνεις το κακό παρά στο να κάνεις το καλό. Αυτό το συστατικό χαρακτηριστικό της ηθικής ψυχολογίας συνδυάζεται με άλλα συστατικά χαρακτηριστικά, όπως την χρονική μεροληψία, την χωρική προκατάληψη, την έλλειψη ευαισθησίας προς τις μειονότητες και, περισσότερο σε σχέση με τη θεωρία της δράσης, τη λεγόμενη ευθύνη σε αιτιολογική βάση, δηλαδή τη μείωση του αισθήματος ευθύνης για παραλείψεις. Η άρθρωση αυτών των γνωρισμάτων εξηγεί τη δυσκολία του ανθρώπου να φροντίζει για το καλό των επόμενων γενεών, απομακρυσμένων σε χρόνο και χώρο. Όπως ισχυρίζονται οι δύο συγγραφείς, είναι απαραίτητο να ξεπεραστούν τα ψυχολογικά όρια που σχετίζονται με αυτά τα χαρακτηριστικά για να λυθεί οριστικά το πρόβλημα της κλιματικής και περιβαλλοντικής αλλαγής και μόνο μια τέτοια βελτίωση θα μας επιτρέψει να εδραιώσουμε μια θέληση ικανή να κάνει προσωπικές θυσίες για το καλό των άλλων. Η ηθική ενίσχυση προσανατολίζεται προς αυτόν τον σκοπό.

Ο Persson και ο Savulescu εξετάζουν επίσης τον αντίκτυπο αυτής της ψυχολογικής σύνθεσης με ό,τι σχετίζεται με την προσαρμογή της ζωής στη σύγχρονη κοινωνία. Οι δύο συγγραφείς θεωρούν ότι η ανθρώπινη φύση δεν είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει την υπερβολική τεχνολογική ανάπτυξη, γεγονός που οδηγεί σε καταστροφικές καταχρήσεις της επιστήμης, όπως οι ατομικές βόμβες ή τα βιολογικά όπλα. Σε αυτή την κατάσταση προστίθεται αυτό που ο Persson και ο Savulescu αποκαλούν «τραγωδία του κοινού καλού» που προκαλείται από εγωιστική και κοντόφθαλμη συμπεριφορά. Η υπερβολική κατανάλωση πόρων και ο καταναλωτικός και σπάταλος τρόπος ζωής εγείρουν ανησυχίες για την ατομική συνεργασία στην τραγωδία του κοινού καλού, η οποία παίρνει οξεία μορφή σε ανθρωπογενείς κλιματικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. Οι δυο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι θα είναι αδύνατο για τις φιλελεύθερες δημοκρατίες να εφαρμόσουν μια πολιτική για την αντιστροφή της κατάστασης. Αφενός, μια τέτοια ανατροπή θα σήμαινε ότι η πλειοψηφία θυσιάζει το προσωπικό της συμφέρον για να προωθήσει το συμφέρον των μελλοντικών γενεών, κάτι που απαιτεί υπέρβαση των ορίων της ηθικής ψυχολογίας. Αφετέρου, οι πόροι της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι περιορισμένοι, καθώς ο περιορισμός των ατομικών ελευθεριών, ορισμένα νομικά δικαιώματα ή οι αντιδημοφιλείς μεταρρυθμίσεις στον τρόπο ζωής, δεν αντιμετωπίζονται ευνοϊκά από τους πολίτες. Συμπερασματικά, οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που θέτει η σύγχρονη ζωή. Μακριά από τη θέληση να αντικατασταθεί αυτό το σύστημα διακυβέρνησης με τον αυταρχισμό, οι συγγραφείς προτείνουν την ηθική ενίσχυση των πολιτών, καθώς, όπως υποστηρίζουν, οι πολιτικές αποφάσεις αμφισβητούνται ή απορρίπτονται λόγω των περιορισμών κινήτρων των ανθρώπων. Επίσης, η χρονική προκατάληψη, η έλλειψη ευαισθησίας προς τις μειονότητες και ο αλτρουισμός που περιορίζεται σε τοπικό επίπεδο δείχνουν ότι η λύση σε τέτοια προβλήματα δεν είναι μόνο πολιτική αλλά, πάνω απ’ όλα, ηθική. Εξ ου και η ανάγκη για ηθική ενίσχυση που θα εγγυάται την επιβίωση της ανθρωπότητας.

Ο Persson και ο Savulescu απευθύνουν μια πρόκληση για ανάπτυξη έρευνας στην ηθική βιοενίσχυση, δηλαδή την τροποποίηση της ηθικής ψυχολογίας μέσω της φαρμακολογίας και της γενετικής μηχανικής. Υπάρχουν δύο γραμμές έρευνας που επιδιώκουν να αποδείξουν ότι ο βιολογικός χειρισμός μπορεί να έχει ηθικά αποτελέσματα: η μία γραμμή σχετίζεται με την ορμόνη και τον νευροδιαβιβαστή ωκυτοκίνη και η άλλη γραμμή σχετίζεται με εκλεκτικούς αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης. Και οι δύο υποστηρίζουν ότι αν και μια τέτοια συγκεκριμένη παρέμβαση θα περιορίζει την ελευθερία των ανθρώπων, όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί δικαιολογημένη. Επινοούν το λεγόμενο «Μηχάνημα του Θεού», ένα φουτουριστικό μηχάνημα, ικανό να διαβάζει το μυαλό των ανθρώπων και να αλλάζει τις προθέσεις τους. Μπορεί επίσης να καταγράψει όλα τα γεγονότα που σχετίζονται με τις καταστάσεις και να καταλάβει αν πρόκειται να γίνει η δολοφονία ενός αθώου ατόμου χωρίς ηθική δικαιολογία. Σε αυτή την περίπτωση, θα παρέμβαινε στο μυαλό του πιθανού δολοφόνου τροποποιώντας μόνο ένα πράγμα: την πρόθεση να σκοτώσει.

Βάσει αυτής της παρέμβασης ο Persson και ο Savulescu πιστεύουν ότι το Μηχάνημα του Θεού μπορεί να αποτελεί εύλογη παραβίαση της ελευθερίας, δεδομένων των πλεονεκτημάτων της. Πρόκειται όμως για ένα πείραμα σκέψης που αναγνωρίζεται από τους δυο συγγραφείς ως απίθανο να γίνει ποτέ πραγματικότητα. Είναι δομημένο για να μας βοηθά να σκεφτούμε την αξία και τη θέση της ελευθερίας μεταξύ άλλων αξιών, όπως η ευημερία και η ασφάλεια. Σκοπεύει να δείξει ότι η ελευθερία είναι μόνο μία από τις αξίες και ότι κάποια θυσία ελευθερίας είναι δικαιολογημένη στο όνομα της ευημερίας. Στην ουσία, για τον Persson και τον Savulescu οι άνθρωποι χάνουν μια ελευθερία, δηλαδή την ελευθερία να θέλουν να σκοτώσουν αθώους ανθρώπους. Αυτή είναι η ελευθερία η οποία, κατά τους δυο συγγραφείς, σε ορισμένες περιπτώσεις είναι σημαντικό να αφαιρεθεί. Και οι δύο ισχυρίζονται ότι αν και πολύ σημαντικές, ωστόσο η ελευθερία και η αυτονομία δεν είναι υπέρτατες ή απόλυτες αξίες, αλλά απλώς αξίες που πρέπει να είναι ισορροπημένες με όλες τις άλλες, και παράδειγμα αυτής της θέσης τους είναι ότι έχουμε νόμους κατά της υπερβολικής ταχύτητας και της δολοφονίας…

Όπως παραδέχονται οι συγγραφείς, η έρευνα βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο και δεν έχει ακόμη δώσει πειστικά αποτελέσματα. Πέρα από αυτό, το συμπέρασμα στερείται σταθερής επιστημονικής βάσης σχετικά με το θέμα της ηθικής ενίσχυσης. Με αυτό, είναι κατανοητό ότι η πρότασή τους είναι ασαφής, καθώς δεν είναι σε θέση να εγγυηθούν ότι το πολυαναμενόμενο έργο θα είναι ουσιαστικά βιώσιμο. Από την άλλη πλευρά, οι συγγραφείς υποθέτουν a priori ότι η ηθική βιοενίσχυση δεν παρουσιάζει ηθικές αντιρρήσεις.

Ο Persson και ο Savulescu δείχνουν την ανάγκη να εμβαθύνουμε φιλοσοφικά στην ηθική ενδυνάμωση για να αντιμετωπίσουμε τις εννοιολογικές προκλήσεις που θέτει αυτό το θέμα και που έχουν επισημανθεί από τους κριτικούς. Μία από τις κύριες ενστάσεις είναι ότι η βιοϊατρική χειραγώγηση της ηθικής ψυχολογίας μπορεί να μειώσει την ελευθερία και, μαζί με αυτήν, την ευθύνη. Οι συγγραφείς απαντούν σε αυτή την ένσταση με δύο επιχειρήματα. Πρώτον, εξηγούν ότι η βιοενίσχυση δεν μετατρέπει τον άνθρωπο σε ένα ανόητο ρομπότ, δηλαδή, ο ενισχυμένος άνθρωπος θα ενεργήσει για τους ίδιους λόγους για τους οποίους ενεργεί ο πιο ηθικός άνθρωπος. Από την άλλη, και αυτό είναι το πιο επιτακτικό επιχείρημα, η βιοενίσχυση, όχι μόνο μειώνει την ελευθερία, αλλά τη διευρύνει αφού κάνει το υποκείμενο πιο ικανό να ξεπεράσει τα όρια που το εμποδίζουν να κάνει αυτό που θεωρεί καλό ή καλύτερο. Με άλλα λόγια, οι συγγραφείς καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η τροποποίηση της κατάστασης κινήτρων των ανθρώπων έχει απελευθερωτικό αποτέλεσμα. Από την άλλη, αναγνωρίζουν την ανάγκη να εμβαθύνουν στον γόρδιο δεσμό του ερωτήματος, δηλαδή σε τι συνίσταται η ηθική βελτίωση, ένα ερώτημα που εναπόκειται στη φιλοσοφία να απαντήσει, αφού οι αξίες δεν είναι φυσικά γεγονότα. Στο ίδιο μήκος κύματος, προβλέπουν μια εμβάθυνση και από τη φιλοσοφική ηθική για να κατανοήσουν ποιοι πρέπει να είναι οι στόχοι της ηθικής ενδυνάμωσης.

Από δενοντολογική πλευρά το Μηχάνημα του Θεού δεν είναι ηθικά αποδεκτό διότι σκοπεύει να αποτρέψει συγκεκριμένες ενέργειες της ανθρώπινης συμπεριφοράς (π.χ. βιασμός και φόνος), ελέγχοντας την ανθρώπινη σκέψη. Ο άνθρωπος, όμως, δημιουργήθηκε ελεύθερος και προικίστηκε με μια συνείδηση, η οποία καθοδηγεί τις επιλογές του και τις πράξεις του, αφήνοντάς του τη δυνατότητα να πράττει και το κακό, και έχοντας την ευθύνη των πράξεών του. Το Μηχάνημα του Θεού ως ηθική ενίσχυση δεν μπορεί να συγκρίνεται με τα φάρμακα που μας βοηθούν να γίνουμε καλά σε περίπτωση ασθένειας ή αρρώστιας εφόσον διαβάζει το μυαλό του ανθρώπου και αλλάζει τις προθέσεις του. Το Μηχάνημα του Θεού περιορίζει δυναμικά την ελευθερία του ανθρώπου, αναιρεί το αυτεξούσιο, και την ελεύθερη βούληση. Αφαιρεί στον άνθρωπο την δυνατότητα να πέσει, δηλαδή να πίπτει, να αμαρτάνει, να σφάλει, να κάνει λάθος. Η ουσία της ατομικής ελευθερίας βρίσκεται στην δυνατότητα αυτή να πέφτουμε. Χωρίς τη δυνατότητά μας να πέφτουμε η ελευθερία είναι χρεοκοπημένη. Και πόσο ελεύθερος μπορεί να είναι ένας άνθρωπος, αν δεν μπορεί να θέλει κάτι; Ομιλώντας ωφελιμιστικά σε μια κοινωνία, τα πλεονεκτήματα για το Μηχάνημα του Θεού είναι πάρα πολύ ισχυρά, εφόσον η ηθική ορθότητα ή επιληψιμότητα μιας ανθρώπινης πράξης δεν κρίνεται βάσει των προθέσεων αυτού που την επιτελεί, αλλά εξαρτάται από το κατά πόσο συμβάλλει στην ευτυχία/ωφέλεια/βλάβη αυτού που την επιτελεί αλλά και καθενός που επηρεάζεται από αυτήν. Η ηθική τις περισσότερες μορφές, πλην του ωφελιμισμού, διατάζει να μην κάνουμε κάτι. Διατάζει το «μην» όταν έχουμε την τάση να κάνουμε κάτι ανήθικο. Η ηθική αλλάζει την τάση του ανθρώπου να πράττει κάτι κακό. Είτε θέτοντας περιορισμούς στην ανθρώπινη φύση είτε δημιουργώντας πλαίσια κανονιστικά τα οποία την αλλάζουν ούτως ή άλλως. Η ηθική περιορίζει ή κατευθύνει τη φύση. Στο πλαίσιο του ωφελιμισμού όμως υπάρχουν δυο βασικές ανησυχίες: αφενός θα έπρεπε να τοποθετηθούν αυστηρά όρια από μια παγκόσμια συμφωνία με κάποια κριτήρια, αφετέρου, όλο αυτό θα μπορούσε να γυρίσει εις βάρος μας. Ο φόνος και ο βιασμός, με ελάχιστες εξαιρέσεις θα ήταν παγκόσμια αποδεκτά κριτήρια. Δεν θα υπάρχουν τόσες φυλακές, και άρα εξοικονόμηση πόρων για άλλα πράγματα. Ωφελιμιστικά, το μηχάνημα του Θεού είναι η καλύτερη αντιμετώπιση. Η λύση όμως για μια καλή κοινωνία και ένα ασφαλές μέλλον δεν μπορεί να είναι το μακιαβέλικο ρητό «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Δεν μπορεί ο «καλός» σκοπός να θεωρεί το Μηχάνημα του Θεού ως σωστό μέσο επιτυχίας, όσο και αν φαίνεται αποτελεσματικό στους δυο συγγραφείς. Για να υπάρχει ηθική πρέπει να υπάρχουν η ελευθερία και οι αρετές. Βασικό είναι το δικαίωμα να πέσουμε σε παράπτωμα και αυτό το δικαίωμα αρκεί στην ακύρωση των ισχυρισμών του Savulescu και του Persson. Όταν η ανθρώπινη πράξη δεν συμπεριλαμβάνει την ελεύθερη βούληση και την αυτόνομη σκέψη, τότε δεν υφίσταται ελευθερία. Ο άνθρωπος υποβαθμίζεται σε ένα είδος μηχανισμού, παύει να ζει ελεύθερα και να ενεργεί αυτόνομα. Με άλλα λόγια του αφαιρείται ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα.

Ο Ingmar Persson διδάσκει πρακτική φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Γκέτεμποργκ. Η έρευνά του επικεντρώνεται στην κανονιστική ηθική και στη φιλοσοφία του νου και της δράσης.
Το πιο γνωστό του έργο είναι το «The Retreat of Reason: A Dilemma in the Philosophy of Life» (Oxford University Press, 2005).
Ο Julian Savulescu διδάσκει πρακτική φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έχει διευθύνει πολλά ερευνητικά προγράμματα, ειδικά για τις ηθικές επιπτώσεις των εφαρμογών της επιστημονικής τεχνολογίας. 
Και οι δύο είναι μέλη του Oxford Uehiro Center for Practical Ethics, του οποίου ο Savulescu είναι διευθυντής.